Nigar Şahverdiyeva

Müasir dövrdə milli kimliklər təkcə etnik və ya tarixi əsaslarla deyil, həm də ortaq xatirələr və birgə yaşanmış travmalar vasitəsilə formalaşır. Toplumlar keçmişdə baş vermiş müharibələr, təbii fəlakətlər və zorakı hadisələr nəticəsində yalnız fiziki deyil, həm də mənəvi və mədəni baxımdan sarsılır. Bu cür travmalar zamanla toplumun kollektiv yaddaşında dərin iz buraxır, kimliklərin qurulmasında mühüm rol oynayır. Azərbaycan və Türkiyə cəmiyyətləri bu baxımdan ortaq acılar və kollektiv travmalar üzərindən formalaşan milli kimlik nümunələrinə malikdir. Azərbaycan üçün Qarabağ münaqişəsi yalnız torpaq itkisi deyil, həm də minlərlə insanın həlak olması, köçkün düşməsi və bütöv bir nəslin ağrı və itki ilə formalaşmış xatirələri deməkdir. Bu tarix boyu yaşanan faciələr xalqın düşüncə və dəyərlər sistemində xüsusi yer tutmuş, son illərdə isə 2020-ci ildəki hərbi uğur bu travmaların üstündə qurulmuş yeni kimlik şüurunu meydana çıxarmışdır. Digər tərəfdən, Türkiyədə 2023-cü ilin fevral ayında baş verən dəhşətli zəlzələ milyonlarla insanın həyatına təsir göstərmiş, sadəcə tikililəri yox, eyni zamanda ictimai münasibətləri, dövlət və cəmiyyət bağlarını da sarsıtmışdır. Bu zəlzələ nəticəsində yaranan kollektiv ağrı, həmrəyliyə çağırışlar və “yaraları birlikdə sağaltmaq” çağırışları milli kimlik içində həm fiziki, həm də mənəvi bir birləşmə yaratmışdır. Bu məqalənin məqsədi, Azərbaycan və Türkiyənin yaşadığı bu iki fərqli, lakin ortaq təsir gücünə malik travmaların milli kimlik quruluşuna necə təsir etdiyini mədəni və sosioloji baxımdan təhlil etməkdir. Bu məqsədlə həm kollektiv yaddaş nəzəriyyələrindən istifadə olunacaq, həm də sənət, musiqi, sosial media və gündəlik həyatdakı simvol və anlayışlar üzərindən kimliyin necə formalaşdığı araşdırılacaq.

NƏZƏRİ ÇƏRÇİVƏ

Milli kimlik və kollektiv travma anlayışlarının sosioloji təhlili üçün əvvəlcə bu sahədə formalaşmış əsas nəzəri yanaşmalara nəzər salmaq lazımdır. Bu anlayışlar sadəcə fərdi təcrübələrin cəmi deyil, toplumun ortaq xatirə sahəsi, mədəni dəyərləri və simvolik kodları ilə bağlıdır.

1. Moris Halbvaks və Kollektiv Yaddaş

Fransız sosioloqu Moris Halbvaks kollektiv yaddaş anlayışını elmi olaraq ilk dəfə formalaşdıran tədqiqatçılardan biridir. Onun fikrincə, yaddaş təkcə fərdi proses deyil, toplum daxilində sosial olaraq qurulan bir mexanizmdir. Halbvaks hesab edirdi ki, insanlar keçmişi tək-tək deyil, aid olduqları sosial qrupların baxışı ilə xatırlayırlar. Bu mənada Qarabağla bağlı xatirələr, ya da zəlzələdən sağ çıxan insanların danışdıqları hadisələr, fərdi yaddaş yox, toplumun ortaq yaddaşının tərkib hissəsinə çevrilir.

“Keçmişə dair xatirələrimiz, əslində, bu günü kiminlə paylaşırıqsa, onların baxış bucağından formalaşır.”

(Moris Halbvaks)

2. Ceffri Aleksandr və Travmanın Mədəni Sosiologiyası

Amerikalı sosioloq Ceffri Aleksandr travmanı yalnız fərdi psixoloji reaksiya kimi deyil, mədəni və simvolik bir hadisə kimi izah edir. Onun fikrincə, travmalar toplumun özünü anlaması və yenidən qurması baxımından mühüm rol oynayır. Cəmiyyət travmadan sonra onu anlamlandırmaq, qəhrəman və qurban obrazları yaratmaq, simvolik əlamətlər formalaşdırmaq kimi proseslərə girir. Məsələn, Qarabağ şəhidlərinin qəhrəman obrazı və ya zəlzələdən sonra uşaq rəsmlərində tez-tez görünən dağılan evlər – bu, mədəni travma təzahürləridir.

“Travma, bir toplumun öz kimliyini yenidən qurmaq məcburiyyətində qaldığı bir sosial-simvolik prosesdir.”

(Ceffri Aleksandr)

3. Benedikt Anderson və Təsəvvür Edilmiş Toplumlar

Anderson “təsəvvür edilmiş toplum” anlayışı ilə milli kimliyin təbii deyil, mədəni olaraq yaradılmış bir sistem olduğunu göstərmişdir. Millət, insanlar bir-birilərini şəxsən tanımasalar belə, ortaq xatirələr, rəmzlər, tarix və mədəniyyət vasitəsilə özlərini eyni toplumun üzvü kimi hiss edirlər. Qarabağda döyüşən bir əsgəri tanımasaq belə, onun hekayəsi, şəkli, adı və haqqında deyilənlər bizi onunla eyni kimlik içində birləşdirir. Zəlzələ zamanı itkilər yaşayan insanlara göstərilən duyğusal yaxınlıq da eyni şəkildə ortaq bir təsəvvürün məhsuludur.

4. Antoni Smit və Tarixi Kimlik

Antoni Smit milli kimliyi tarixi və mədəni təməllərlə izah edir. O, hesab edirdi ki, milli kimliklər dildə, dinlərdə, rəmzlərdə, mərasimlərdə və ortaq tarixdə dərin köklərə sahib olur. Qarabağ məsələsində “vətən”, “torpaq”, “qan bahası” kimi ifadələrin gücü və zəlzələdən sonra yaranan “səssiz şəhər”, “unutmayaq” tipli çağırışlar, milli kimliyin bu cür tarixi və simvolik dayaqlarla necə qidalandığını göstərir. Bu nəzəriyyələr çərçivəsində Qarabağ və zəlzələ kimi hadisələrin təkcə hadisə olaraq deyil, kimlik qurucu mədəni təzahürlər kimi necə formalaşdığını daha dərindən anlamaq mümkündür.

QARABAĞ TRAVMASI VƏ MİLLİ KİMLİK

Qarabağ münaqişəsi Azərbaycan cəmiyyətində təkcə bir müharibə və ya ərazi məsələsi deyil, eyni zamanda milli kimliyin mərkəzinə yerləşmiş bir kollektiv travmadır. 1988-ci ildə başlayan və 1990-cı illərdə daha da şiddətlənən münaqişə nəticəsində 1 milyondan çox insan öz doğma torpaqlarından didərgin düşmüş, minlərlə şəhid verilmiş, şəhərlər, kəndlər yerlə-yeksan edilmişdir. Bu fiziki dağıntı ilə yanaşı, cəmiyyətdə dərin mənəvi, mədəni və simvolik bir boşluq yaranmışdır.

1. Didərginlik və yaddaşın dağılması

Köçkünlük, Qarabağ travmasının ən böyük simvollarından biridir. Bu insanlar təkcə evlərini deyil, eyni zamanda xatirələrini, dədə-baba məzarlarını, uşaqlıqlarını itirmişdirlər. Moris Halbvaksın dediyi kimi, yaddaş tək-tək insanlar deyil, onların bir yerdə yaşadığı məkanla bağlı qurulur. Bu baxımdan, evin, məhəllənin, məktəbin itirilməsi yaddaşın dağılması ilə nəticələnmişdir.

Köçkün düşərgələrində böyüyən nəsil üçün isə Qarabağ bir torpaqdan çox, valideynlərin danışdığı ağrılı bir hekayə, bir itkinin adı olmuşdur. Bu hekayələr tədricən kollektiv yaddaşa çevrilmiş, məktəb dərslərinə, musiqilərə, filmlərə, hətta gündəlik söhbətlərə daxil olmuşdur.

2. Mədəniyyət, sənət və Qarabağ

Musiqi, ədəbiyyat və vizual sənət Qarabağ travmasının kollektiv şüurda qorunmasında və ötürülməsində mühüm rol oynamışdır. Məsələn, bəstəkarlar Qarabağ motivli musiqilər bəstələmiş, filmlərdə və sənədli layihələrdə bu mövzu geniş işlənmişdir. Səməd Vurğunun, Bəxtiyar Vahabzadənin şeirlərindən tutmuş, 2020-ci ildə çəkilmiş qısa filmlərə qədər bu mövzu milli mədəniyyətin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Zəfərdən sonra yazılmış musiqilərdə və çıxışlarda tez-tez “torpaqlarımızı azad etdik”, “qan yerdə qalmadı” kimi ifadələrə rast gəlirik. Bunlar sadəcə söz deyil, kimliyin yenidən yazılmasıdır.

3. Sosial media və travmanın gündəlik həyatda təzahürü

2020-ci il müharibəsi zamanı sosial mediada geniş yayılan videolar, şəhid ailələrinin çıxışları, qazilərlə bağlı reportajlar bu kollektiv travmanın necə geniş yayıldığını göstərir. İnsanlar sosial mediada şəhidlərin fotolarını paylaşaraq həm kədərlərini, həm də milli qürurlarını ifadə edirdilər. Bu davranışlar həm kollektiv yas, həm də kollektiv müqavimətin bir formasıdır.

Nəticə etibarilə, Qarabağ travması sadəcə keçmişdə yaşanmış bir faciə deyil, bu gün də Azərbaycan cəmiyyətinin özünü anlama və dəyərlərini qurma vasitəsidir. Bu travma, milli kimliyin həm ağrılı, həm də qürurlu bir təməlidir.

TÜRKİYƏ ZƏLZƏLƏSİ VƏ KOLLEKTİV TRAVMANIN KİMLİYƏ TƏSİRİ

2023-cü ilin fevral ayında Türkiyənin cənub-şərq bölgəsində baş verən zəlzələ, təkcə minlərlə insanın həyatına son qoymadı, eyni zamanda ölkənin ictimai həyatında və kollektiv yaddaşında dərin iz buraxdı. Bu zəlzələ, insanın təbiət qarşısındakı acizliyini və toplumun birgə yaşama modelinin nə qədər kövrək olduğunu göstərməklə yanaşı, milli birlik və kimlik hisslərini də gücləndirən böyük bir sarsıntıya çevrildi.

1. Fəlakət və birgə yas: ortaq ağrıdan doğan birlik

Ceffri Aleksandrın dediyi kimi, travmalar yalnız dağıntı ilə deyil, onların ictimai və simvolik olaraq anlamlandırılması ilə travmaya çevrilir. Zəlzələdən sonra Türkiyənin bütün bölgələrindən gələn yardımlar, insanlar arasında yaranan həmrəylik, sosial mediada yayılan “biz birlikdəyik” çağırışları bu ortaq ağrının eyni zamanda bir milli həmrəyliyə çevrildiyini göstərdi. Fəlakət nəticəsində yaranmış “birlik kimliyi” toplumun özünü təkcə vətəndaş deyil, eyni ağrını yaşayan bir bədən kimi anlamasına səbəb oldu. Bu prosesdə ən çox işlənən ifadələrdən biri “bir millət, bir ürək” idi. Bu ifadə, travmanın milli kimlik üzərindəki simvolik quruculuğunu əyani şəkildə ortaya qoyur.

2. Zəlzələnin simvolları və kollektiv yaddaşın formalaşması

Zəlzələnin ən güclü simvollarından biri “səssizlik” idi. Dağıntılar altından səs gəlmədiyi zaman xilasetmənin dayandırılması, mediada “səssiz şəhərlər”, “ölü sükut” kimi təsvirlərlə verildi. Bu səssizlik milli travmanın vizual və poetik ifadəsinə çevrildi. Uşaqların çəkdiyi rəsmlərdə dağılan evlər, göydə ağlayan günəş, tək oturan fiqurlar bu kollektiv hissin estetik ifadələridir. Sosial mediada viral olmuş bir çox paylaşımlar – məsələn, dağıntı altından çıxarılan körpənin əlinin tutduğu Quran səhifəsi və ya ölmüş ana sinəsinə sığınan körpənin şəkli – travmanın emosional gücünü artıraraq, milli yaddaşa həkk olundu.

3. Dövlət, xalq və məsuliyyət anlayışının dəyişməsi

Zəlzələ yalnız fəlakət deyildi, həm də ictimai etimadın sınandığı bir dövr oldu. Xüsusilə zəlzələdən sonra gecikmiş yardım, qeyri-kafi logistika və dövlət orqanlarına yönələn tənqidlər, kimlik anlayışını yalnız vətən sevgisi ilə deyil, məsuliyyət və ədalət üzərindən də yenidən qurmağa səbəb oldu. Bu, artıq “vətəni sevmək” anlayışının təkcə bayraq və torpaqla deyil, insan həyatı və sosial rifahla əlaqələndirilməsi istiqamətində bir dönüş idi. Sosioloq Ulrix Bekin “risk cəmiyyəti” anlayışı bu konteksdə əhəmiyyətlidir. O, deyirdi ki, müasir cəmiyyətlər təbii fəlakətlər və texnoloji risklərlə birgə yaşamağa məhkumdur və bu risklər onların sosial münasibətlərini formalaşdırır. Türkiyədə zəlzələdən sonra yaranmış narazılıq və sorğulayıcı münasibət də risklə yaşamağın kimlikdə necə yeni mövqe tutduğunu göstərir.

4. Mədəniyyət, sənət və kollektiv təskinlik

Zəlzələdən sonra sənət sahəsində də kollektiv travma güclü şəkildə əks olunmuşdur. Teatr tamaşalarında, sənədli filmlərdə, musiqilərdə və ədəbiyyatda zəlzələ mövzusu yalnız ağrını ifadə etmək üçün yox, həm də sağalma prosesini sürətləndirmək üçün işlənmişdir. Məşhur musiqiçilərin “yaraları birgə saracağıq” adlı ortaq konsertləri, şəhərlərdə yaradılan “təskinlik divarları” (yazı yazmaq, şəkil çəkmək, bir-birinə məktub yazmaq üçün), uşaqlara yönəlmiş psixososial dəstək proqramları bu kollektiv təskinliyin bir hissəsidir. Travma təkcə ağrını bölüşmək deyil, eyni zamanda bu ağrını yaradıcılığa və paylaşmaya çevirməkdir.

Beləliklə, Türkiyə zəlzələsi yalnız bir təbii fəlakət deyil, milli kimlik üçün yenilənmə, həmrəylik, məsuliyyət və mədəni paylaşım əsaslı bir sosial sarsıntıdır. Bu travma ilə yaranmış kimlik, artıq təkcə güclü olmaqla deyil, yaralanmaq və sağalmaqla da müəyyən olunur.

İKİ TOPLUM, BİR TRAVMATİK YADDAŞ

Azərbaycan və Türkiyədə baş vermiş kollektiv travmalar – biri müharibə ilə, digəri isə təbii fəlakətlə bağlı olsa da – hər iki toplumda milli kimliyin formalaşmasında və yenidən qurulmasında oxşar proseslərə səbəb olmuşdur. Bu hissədə, bu iki travmanın oxşar və fərqli tərəflərini sosioloji və mədəni analizlə təhlil edəcəyik.

1. Travmanın səbəbi və forması: İnsan zərəri ilə təbiət zərəri

Qarabağ münaqişəsi süni, yəni insan tərəfindən yaradılmış bir travmadır. Burada qarşı tərəf – düşmən anlayışı – açıq şəkildə müəyyən edilmişdir. Hər bir şəhidin, hər bir dağıntının ardında “düşmən” obrazı durur. Bu isə milli kimliyi həm müdafiə, həm də müqavimət üzərində qurmağa səbəb olur. Zəlzələ isə insan tərəfindən deyil, təbiət tərəfindən baş verən bir fəlakətdir. Burada düşmən yox, səbəb qeyri-müəyyən və nəzarətsizdir. Bu isə kimliyin daha çox “yardımlaşma”, “birlik” və “təskinlik” üzərindən qurulmasına şərait yaradır.

2. Kimlik strategiyası: Qürur və sağalma

Azərbaycan toplumunda Qarabağ travması zamanla “qalib kimlik”ə çevrilmişdir. Əvvəlcə itki, sonra isə qalib olan toplum öz milli kimliyini qəhrəmanlıq, müqavimət və qələbə üzərində qurur. Simvolik dildə bu “şəhidlik” və “zəfər” anlayışları ilə ifadə olunur. Türkiyədə isə zəlzələ sonrası kimlik daha çox “yaralanmış amma dirənən cəmiyyət” obrazı ilə təsvir edilir. Bu kimlik strategiyası qəhrəmanlıqdan çox, birlik, xatırlama, sağalma və empati üzərində qurulur. “Yaraları birgə sarmaq”, “unutmuruq, amma davam edirik” kimi şüarlar bu kimlik formasının əsasını təşkil edir.

3. Mədəni ifadələr və kollektiv yaddaş

Hər iki travma bədii yaradıcılığa güclü təsir göstərmişdir. Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı ədəbiyyat və musiqidə çox vaxt torpaq, şəhid, qisas və yurd sevgisi temaları önə çıxır. Vətənpərvərlik ruhu ilə yazılmış şeirlər və filmlər milli kimliyin bir hissəsinə çevrilmişdir. Zəlzələdən sonra isə Türkiyədə sənət daha çox təsəlli vermə, sağaltma və yaddaşın qorunması məqsədi ilə istifadə olunmuşdur. Uşaqlar üçün yazılmış nağıllar, sənədli filmlər, xatirə kitabları və interaktiv layihələr bu prosesin bir hissəsidir. Bu travma ilə sənət daha çox yasın paylaşılması və kollektiv psixoloji sağalma üçün vasitəyə çevrilmişdir.

4. Toplumsal yaddaşın ötürülməsi: Keçmişdən gələcəyə

Azərbaycan cəmiyyətində Qarabağ travması gələcək nəsillərə “şəhidlər unudulmaz” fikri ilə ötürülür. Bu, təkcə xatirə deyil, həm də öyrədilən bir qürur və məsuliyyətdir. Məktəb dərslikləri, küçə adları, abidələr bu yaddaşın daşıyıcılarıdır. Türkiyədə isə zəlzələ travması “yenidən qurmaq, daha güclü olmaq və unutmamaq” ideyası ilə ötürülür. Bu ötürmə yalnız acının qorunması deyil, həm də gələcək fəlakətlərin qarşısını almaq məqsədi daşıyır. Təhlükəsizlik mədəniyyəti, urbanizasiya, fövqəladə hallara hazırlıq bu yaddaşın texniki və sosial komponentləridir.

Nəticə etibarilə, hər iki toplum öz travmalarını milli kimliyin qurulması üçün bir təməl kimi istifadə edir. Biri düşmənə qarşı müqavimətlə, digəri isə fəlakətə qarşı həmrəyliklə kimliyini möhkəmləndirir. Bu fərqli travmalar, oxşar bir məqsədə – cəmiyyətin özünü anlama və gələcəyə hazırlanma ehtiyacına xidmət edir.

NƏTİCƏ

Azərbaycan və Türkiyədə baş verən kollektiv travmalar – Qarabağ müharibəsi və 2023-cü ilin zəlzələsi – hər iki toplumun milli kimliyini və kollektiv yaddaşını sosioloji və mədəni baxımdan dəyişdirən dərin təsirlər yaratmışdır. Bu travmaların hər biri fərqli səbəblərlə baş versə də, hər iki hadisə bir çox oxşar xüsusiyyətlərə malikdir və hər iki toplumda da milli kimlik və sosial həmrəylik anlayışlarını yenidən formalaşdırmışdır.

1. Kollektiv Travmanın Sosyoloji Təhlili: Ağrının Birliklə Sağaldılması

Qarabağ münaqişəsi və Türkiyə zəlzələsi, hər iki toplumda “ortaq ağrı” hissini gücləndirərək, həmin toplumları birləşdirən, milli kimliyi möhkəmləndirən faktorlara çevrilmişdir. Bu travmalar, insanları yalnız fiziki yox, həm də emosional və mədəni olaraq birləşdirmiş, kollektiv yaddaşın əsasını təşkil edən bir şəbəkə yaratmışdır. Hər iki toplumda baş verən bu travmalar, təkcə ümumi bir ağrı paylaşmaq deyil, həm də bu ağrı ilə başa çıxmaq, sağalmaq və gələcəyə ümidlə baxmaq məqsədini daşıyır.

2. Kimlik və Mədəniyyət: Travmanın Yansıması

Hər iki travma, öz içində yeni bir kimlik forması yaratmışdır. Qarabağ müharibəsinin yaratdığı kimlik, daha çox müqavimət və qələbə üzərində qurulmuş, milli fəxr və torpağa bağlılıq temalarına əsaslanmışdır. Bununla yanaşı, Türkiyədəki zəlzələ, birliyə, yardımlaşmaya, empatiyə və sağalma prosesinə odaklanmış kimlik formalarını ortaya çıxarmışdır. Hər iki travma, insanların həmrəylik və birgə yaşama hisslərini gücləndirmişdir.

Zəlzələ sonrası Türkiyədə yaranan “yaralı amma dirənən cəmiyyət” obrazı, Qarabağ müharibəsinin sonrasında yaranan “şəhidlərin və torpağın müdafiəçisi” obrazı ilə müqayisə edildikdə, hər iki toplumda insanın yaşama iradəsi, dözümlülük və sosial birləşmə anlayışlarının əhəmiyyətini ortaya qoyur. Bu, həm milli kimliyin, həm də mədəniyyətin necə travmalara qarşı reaksiya verdiyini və sağaldığını göstərir.

3. Gələcəyə Ümid: Sağalma və Yenidən Qurulma

Hər iki toplum, travmalarını yalnız keçmişdə qalmış ağrılar kimi deyil, həm də gələcək üçün bir dərs, bir təcrübə kimi qəbul etmişdir. Qarabağ müharibəsi sonrası Azərbaycan xalqı, torpaqlarını geri almaq və gələcək nəsillərə güclü bir vətən mirası qoymaq arzusunu daşıyır. Eyni şəkildə, Türkiyədə zəlzələdən sonra toplum, yeni təhlükəsizlik infrastrukturları yaratmaq, həmrəylik və köməkseverlik anlayışlarını təbliğ etmək istiqamətində addımlar atmışdır. Bu cür sosial sağalma, hər iki toplumun gücünü göstərir. Müharibə və fəlakət yalnız bir zərbə deyil, həm də birlik və gələcəyə doğru addımlar atmaq üçün yeni bir imkan olmuşdur. Hər iki toplumda milli kimlik və kollektiv yaddaş, keçmişdən gələcəyə doğru davamlılıq təmin edən bir mühərrik rolunu oynamışdır.

4. Ümumi Dəyərləndirmə və Nəticə

Qarabağ münaqişəsi və Türkiyədəki zəlzələ, yalnız iki fərqli travma olmasına baxmayaraq, hər iki toplumda milli kimlik və kollektiv yaddaşın gücləndirilməsi ilə nəticələnmişdir. Hər iki travma, insanları həm fiziki, həm də emosional baxımdan birləşdirmiş, yeni kimlik formaları və sosial strukturlar yaratmışdır. Bu travmaların mədəni və sosial həyatda yaratdığı izlər, gələcəkdə bu toplumların daha güclü birləşməsinə və birgə yaşama modelinin inkişafına səbəb olmuşdur. Sosial və mədəni kontekstdə travmaların təhlili, gələcəyə dair daha sağlam, güclü və birləşmiş cəmiyyətlərin formalaşmasına imkan verir. Hər iki toplum üçün travmalar yalnız ağrılar və itkilər deyil, eyni zamanda güclü bir milli kimlik və sosial birlik mühiti yaratma şansı olmuşdur.

Qaynaq:

1. Anderson, B. (1983). Xəyal Edilən İcmalar: Millətçiliyin Mənşəyi və Yayılması Üzərində Refleksiyalar. Verso.

2. Assmann, J. (2008). Mədəni Yaddaş və Erken Sivilizasiya: Yazı, Yaddaş və Siyasi Təsəvvür. Cambridge University Press.

3. Bauman, Z. (2000). Likit Modernlik. Polity Press.

4. Bechhofer, F., & McCrone, D. (2009). Milli Kimlik: Transmilli Boyut. Sage Publications.

5. Berger, P. L., & Luckmann, T. (1967). Reallığın Sosial Quruluşu: Bilik Sosializasiyasının Müalicəsi. Anchor Books.

6. Castells, M. (2009). Ünsiyyət Gücü. Oxford University Press.

7. Cohen, A. P. (1985). İcmanın Simvolik Quruluşu. Tavistock.

8. Durkheim, E. (1912). Dini Həyatın Əsas Formaları. Free Press.

9. Giddens, A. (1991). Modernlik və Öz Kimlik: Son Müasir Yüzyılda Öz və Cəmiyyət. Stanford University Press.

10. Hall, S. (1996). Giriş: Kimə “Kimlik” Lazımdır? In S. Hall & P. du Gay (Eds.), Mədəni Kimlik Üsulları (səh. 1-17). Sage Publications.

11. Hobsbawm, E. J., & Ranger, T. (1983). Ənənənin İcadı. Cambridge University Press.

12. Kirmayer, L. J. (2000). Öz və Kimlik Üzərində Ənənəvi Baxışlar. In D. M. McNally (Ed.), Sosial və Mədəni Ruh Sağlamlığı (səh. 207-230). Cambridge University Press.

13. Kundera, M. (1984). Olmazlıq və Yüngüllük. Harper & Row.

14. Lutz, C. A., & White, G. M. (1986). Hisslərin Antropologiyası. Annual Review of Anthropology, 15, 405-436.

15. Malinowski, B. (1922). Qərb Sakit Okeanı Arqonatları. Routledge.

16. Morris, B. (2000). Özün Antropologiyası: Mədəni Perspektivdən Şəxsiyyət. Plenum Press.

17. Smith, A. D. (1991). Milli Kimlik. University of Nevada Press.

18. Tilly, C. (2005). Kimliklər, Sərhədlər və Sosial Bağlar. Paradigm Publishers.

19. Turner, V. (1969). Ritual Prosesi: Struktur və Anti-Struktur. Aldine de Gruyter.

20. Verdery, K. (1999). Ölü Bədənlərin Siyasi Həyatları: Yenidən Dəfn və Post-Sosialist Dəyişiklik. Columbia University Press.