Ukrayna və Rusiya nümayəndələri Türkiyədən nə apardılar?

İstanbulda Rusiya və Ukrayna arasında danışıqlar başa çatıb. Bu barədə Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyindəki mənbə məlumat yayıb. Nümayəndə heyətlərinin görüşü iki saatdan az davam edib. Rusiya ilə Ukrayna arasında görüş mayın 16-da səhər saatlarında İstanbulda başlayıb. Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan danışıqların başlanğıcında açılış nitqi ilə tərəflərə müraciət edib. Türkiyəli nazir danışıqlar zamanı otaqda olub. Nümayəndə heyətlərinə Türkiyə kəşfiyyatının rəhbəri İbrahim Kalın da qatılıb. Rusiya nümayəndə heyətinə Vladimir Medinski, Ukraynanın müdafiə naziri Rustem Umerov rəhbərlik edib.

İstanbul müqavilələri: Ukraynanın imtinasının əsas məqamları və tarixi

Rusiya prezidenti Vladimir Putin Ukrayna ilə danışıqlar aparmaq üçün İstanbula gedəcək nümayəndə heyətinin tərkibini təsdiqləyib. Üç il əvvəl İstanbulda Moskvanı təmsil edən Vladimir Medinskinin başçılığı ilə təxminən eyni nümayəndə heyəti Ukrayna tərəfi ilə danışıqlarda Rusiyanı təmsil etmək üçün göndərilmişdi. 2022-ci il martın 29-da İstanbulda Rusiya və Ukrayna arasında üzbəüz danışıqlar baş tutub, bu danışıqlarda tərəflər atəşkəs və sonradan sülh yolu ilə həll üçün ilkin şərtlər və prinsipləri işləyib hazırlayıblar.

Sazişlər paketinə Ukraynanın neytral statusu daxildir: NATO-ya üzv olmaqdan imtina, onun ərazisində xarici qoşunların yerləşdirilməsi, nüvə silahının hazırlanması və hərbi təlimlərin yalnız qarant ölkələrin razılığı ilə keçirilməsi. Bunun müqabilində Kiyev “NATO-nun 5-ci maddəsinə bənzər” beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanətlərinə ümid edirdi. Müqavilələrin təminatçılarının BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri (Fransa, Böyük Britaniya, ABŞ və Çin), həmçinin Almaniya, İsrail, İtaliya, Kanada, Polşa və Türkiyə olması planlaşdırılırdı.

Danışıqlar zamanı Rusiya Kiyev və Çerniqov istiqamətində hərbi aktivliyi azaltmağa söz vermişdi. Ukrayna 15 il ərzində Krım məsələsini hərbi yolla həll etməyə cəhd etməyəcəyini və yarımadanın statusu ilə bağlı Rusiya ilə danışıqlar aparacağını bəyan edib. Eyni zamanda, Kiyev müzakirəçiləri ölkələrinin Aİ-yə daxil olmaq istəyini təsdiqləyiblər. Kiyevi Ukraynanın hakim partiyası olan “Xalqın xidmətçisi” parlament fraksiyasının lideri David Araxamiyanın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti təmsil edib. Rusiya nümayəndə heyətinin rəhbəri prezidentin köməkçisi Vladimir Medinski olub. Danışıqlar zamanı o bildirib: “Bütün əvvəlki illərdə ilk dəfə olaraq Kiyev hakimiyyəti danışıqlara hazır olduqlarını” və “Rusiyanın bütün bu illər ərzində təkid etdiyi fundamental tələbləri yerinə yetirməyə hazır olduqlarını” bəyan ediblər. Danışıqlar həm Rusiya, həm də Ukrayna daxilində qarışıq reaksiyalara səbəb olub. Bəzən danışıqları aparan şəxslər təslim olmaqda və ölkənin maraqlarına xəyanətdə ittiham olunurdular.

2022-ci ilin aprelində “The Times” qəzeti mənbələrə istinadən yazıb ki, Kiyevdə prezident Vladimir Zelenski ilə təkbətək görüş zamanı Britaniyanın o vaxtkı baş naziri Boris Conson Qərb ölkələrinin Moskva ilə Kiyev arasında sülh sazişi bağlamaq üçün “çox həvəsli” olmasından narahatlığını ifadə edib. Həmin ilin aprelində Rusiya prezidenti Vladimir Putin Kiyevin İstanbuldakı razılaşmalardan “çıxdığını” və danışıqlar prosesini davam etdirmək əvəzinə tərəflərin “Buçada təxribat”la üzləşdiyini bəyan etdi. 2023-cü ilin noyabrında David Araxamia verdiyi müsahibədə İngiltərənin baş naziri Boris Consonun Rusiya ilə danışıqlardan imtina etməyi məsləhət gördüyünü təsdiqlədi. 2024-cü ilin fevralında amerikalı jurnalist Taker Karlsona müsahibə verən Rusiya prezidenti Vladimir Putin də İstanbulda sülh danışıqlarının pozulmasında Boris Consonu günahlandırıb və bunu absurd və kədərli fakt adlandırıb.

İstanbulda Rusiya-Ukrayna danışıqları

Rusiya və Ukrayna nümayəndə heyətləri İstanbulda danışıqlara başlayıb. Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan tərəfləri salamlama nitqi ilə çıxış edib. Müzakirələr ikitərəfli formatda davam etdiriləcək. “Rusiya və Ukraynanın danışıqlara birbaşa hazır olması fürsət pəncərəsi açıb”, – deyə türkiyəli nazir bildirib. O, həmçinin tərəfləri sülhə yaxınlaşdıracaqlarına ümid etdiyini bildirib. İstanbuldakı danışıqlarda Rusiya nümayəndə heyətinə Vladimir Medinski, Ukrayna nümayəndə heyətinə isə müdafiə naziri Rustem Umerov başçılıq edib. Görüş Dolmabaxça sarayında keçirilib. İstanbulda möcüzə baş verməyib. Bu danışıqlarda ruslar yalnız Kiyevin zəifliyini və təslim olmağa hazır olduğunu sınayırlar. Bunun baş verməməsi üçün inadla hər şeyi edən Avropa olmasaydı, Ukrayna bir neçə ay əvvəl təslim ola bilərdi.

“İstanbulda əlamətdar cümə”

Bir neçə gündür haqqında çox danışılan “İstanbulda əlamətdar cümə” baş tutdu, Rusiya və Ukrayna nümayəndə heyətləri hadisə yerinə gəlsə də, real danışıqlar baş vermədi. Bu, başqa bir cəhdin uğursuz olduğu anlamına gəlirmi? Mütləq deyil. Göründüyü kimi, ötən cümə axşamı sadəcə “suların sınağı” idi və biz cümə günü, tərəflərin danışıqlar masasına nə vaxt və əgər oturacağı barədə daha aydın təsəvvür əldə edə bilərik. “Şəlalə çöküşü” – Ukrayna Silahlı Qüvvələri DXR-də Rusiyanın hücumunu dayandıra bilibmi? Cəbhə xətti hamarlanır, yaraqlı işğalçı təslim olmaq istəyir, lakin öz xalqı buna imkan vermir. İndiki vəziyyətdə bunu demək son dərəcə çətindir. Gün ərzində verilən məlumata görə, “böyük üçlük”dən yalnız Volodimir Zelenski Türkiyəyə getməyi planlaşdırsa da, sonda o, İstanbula gəlməyib, Ankarada Türkiyə prezidenti Ərdoğanla görüşüb və orada onun avropalı müttəfiqlərinin nümayəndələri də iştirak edib. Son məlumatlara görə, Zelenski İstanbula getmək fikrində deyil, çünki əvvəllər bunu yalnız Vladimir Putinin ora gələcəyi təqdirdə edəcəyini bildirmişdi. Putin orada olmadığına və Moskvanın da orada olmayacağını deməsinə görə, Volodimir Zelenskinin tezliklə Türkiyəni tərk edəcəyini və son hadisələri “Putin məndən qorxdu və mənimlə birbaşa danışıqlar aparmağa cəsarət tapmadı” üslubunda özünün diplomatik qələbəsi kimi təqdim etməyə çalışacağını gözləmək üçün bütün əsaslar var.

Bununla belə, qeyd etmək istərdik ki, bu, yalnız bir fərziyyədir. İkinci variant isə belədir: Vladimir Putin heç vaxt uçmaq fikrində deyildi. Düzdür, Zelenskinin də qorxacağı bir şey var, çünki sui-qəsd cəhdini heç vaxt istisna etmək olmaz. Bununla belə, təsəvvür etmək çətin deyil ki, hətta Zelenski getdikdən sonra da (o getsə də) Ukrayna Vladimir Putinin bütöv bir dövrün sinoniminə çevrildiyi Rusiyadan fərqli olaraq eyni istiqamətdə irəliləməkdə davam edəcək, baxmayaraq ki, bu, əlbəttə ki, onun əvəzedilməz olması demək deyil.

İstanbulda danışıqların mümkün yekun nəticəsini şərh etməzdən əvvəl Rusiya tərəfinin son açıqlamalarına keçək. Moskva davamlı sülhü təmin etmək üçün Kiyevi İstanbulda birbaşa danışıqlara cəlb etməyə çalışır, Rusiyanın baş müzakirəçisi Vladimir Medinski deyib ki, məqsədi üç il əvvəl Ukrayna tərəfinin kəsdiyi “sülh prosesini davam etdirmək”dir. Xatırladaq ki, Rusiya Federasiyası və Ukrayna nümayəndələri Türkiyəyə ötən həftə Rusiya prezidenti Vladimir Putinin münaqişənin həlli üçün birbaşa danışıqları davam etdirmək təklifindən sonra gəlib və Rusiya nümayəndə heyəti “konstruktiv hərəkət etməyə və məqbul həll yolları axtarmağa” hazır olduğunu vurğulayıb. Medinski izah edib ki, dünən axşam Vladimir Putin Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının üzvləri, hökumət üzvləri, müdafiə naziri, Baş Qərargah rəisi, Xarici İşlər Naziri, xüsusi xidmət orqanlarının rəhbərləri və Xüsusi Hərbi Əməliyyatda (Rusiyada Ukraynaya hücumu belə adlandırırlar) iştirak edən bütün Rusiya qruplarının komandirlərinin iştirak etdiyi xüsusi iclas keçirib. İclasda daxili siyasi aspektlər müzakirə edilib, iqtisadiyyatın və müdafiə sənayesinin vəziyyəti ilə bağlı məruzələr oxunub və bununla da Moskva danışıqlara hərtərəfli yanaşmağa hazır olduğunu təsdiqləyib.

Müdafiə naziri, Baş Qərargah rəisi və Rusiya Silahlı Qüvvələrinin xüsusi hərbi əməliyyatda iştirak edən bütün qruplarının komandirləri cəbhədəki vəziyyətlə bağlı məruzə ediblər, onlardan daxil olan məlumatlar daha ətraflı təhlil edilib. Bu hesabatlar əsasında prezident sərəncamlar verib və Rusiya nümayəndə heyətinin İstanbulda danışıqlarda mövqeyini formalaşdırıb, “münaqişənin əsas səbəblərini” dialoq yolu ilə aradan qaldırmağın zəruriliyini qeyd edib.

Rusiya tərəfi hazırkı danışıqları üç il əvvəl Kiyevin kəsdiyi prosesin davamı kimi qiymətləndirir və qeyd edir ki, sülh ancaq qarşı tərəfin birbaşa dialoqu əsasında qurula bilər. Prezident Medinski ilə yanaşı, Rusiya Federasiyası xarici işlər nazirinin müavini Mixail Qaluzin, müdafiə nazirinin müavini Aleksandr Fomin və Rusiya Federasiyası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahının Baş Kəşfiyyat İdarəsinin rəisi İqor Kostyukov, habelə bir sıra digər yüksək rütbəli diplomatlar və təcrübəli diplomatların daxil olduğu rəsmi nümayəndə heyətinin tərkibini təsdiqləyib.

Ukraynanın müdafiə naziri Rustem Umerovun başçılıq etdiyi nümayəndələr İstanbula bir qədər gec gəlib və Ukrayna mediasının məlumatına görə, əvvəlcə cümə axşamına planlaşdırılan danışıqlar cümə gününə qədər təxirə salınıb. Əvvəllər Kiyevlə hər hansı birbaşa danışıqları rədd edən Rusiya Federasiyasının prezidenti mövqeyini dəyişib. Türkiyə prezidenti Ərdoğan Ankarada Zelenski ilə danışarkən Kreml Vladimir Putinin danışıqlarda şəxsən iştirak etmək niyyətində olmadığını açıqlayıb. Kreml vurğulayıb ki, sonuncu dəfə birbaşa danışıqlar 2022-ci ilin aprelində İstanbulda olub, lakin rusların fikrincə, Kiyev və onun Qərb müttəfiqləri Moskvanın xoşməramlılıq əlaməti olaraq bəzi qüvvələri geri çəkməsindən sonra danışıqları dayandırıblar. Kremlin qeyd etdiyi kimi, Qərbin, xüsusən də Böyük Britaniyanın Ukraynaya mübarizəni davam etdirmək üçün təzyiqləri bütün cəhdləri puça çıxarıb.

Təbii ki, Rusiyanın bu addımını prosesi ləngitmək cəhdi kimi qiymətləndirmək olar və çoxları bu fikirdədir. Lakin burada cəbhədəki mövcud vəziyyət böyük rol oynayır, çünki Rusiya öz güclü mövqeyinə arxayındır. Bəli, o, “tez sülhə” razılaşa bilər, amma bir şərtlə ki, qarşı tərəf də razı olsun. Bunun nə demək olduğunu hər kəs anlayır: Ukrayna heç bir halda razılaşmaq istəmədiyi şərtlərlə (işğal olunmuş ərazilərin itirilməsi, NATO-dan imtina və s.) razılaşmalıdır. Beləliklə, demək olar ki, Rusiyanın hazırkı “sülh təşəbbüsləri” qarşı tərəfin nə qədər zəiflədiyini və kapitulyasiyaya nə qədər yaxın olduğunu anlamaq çətin deyil, hərçənd Ukraynada məsələyə bu cür yanaşmırlar.

Amerika siyasətindəki dramatik dəyişiklikdən sonra Ukrayna çıxılmaz duruma düşüb. İnadla hər şeyi edən Avropanın səyləri olmasaydı, Kiyev aylar əvvəl təslim ola bilərdi. Üstəlik, Ukraynanın məğlubiyyətinin qarşısını almağa çalışan Avropa özünü “müharibədən əvvəlki vəziyyətə” qoyur. Lakin Ukraynanı ayaqda saxlayan və Rusiyanın bütün hücumunu qələbəyə çevirməsinə mane olan məhz budur. Digər tərəfdən, Donald Tramp silahlı qarşıdurma bitsə və nəhayət, onun sayəsində bitdiyini deyə bilsə, sevinərdi. Tramp artıq Ukraynadan istədiyini əldə edib (mineral sövdələşməsi) və o, Ukrayna məğlubiyyətindən sonra sülhə böyük ölçüdə biganə qalacaq ki, bu barədə danışılmayacaq. Deməli, Tramp prosesdə mühüm amil olaraq qalır və Rusiya bunu başa düşür. Bununla belə, Donald Trampın rəqibləri nə desələr də, o, “rusiyapərəst” deyil və müəyyən şərtlər altında, zaman keçdikcə, qismən də olsa, Ukrayna ilə bağlı Baydenin xəttinə asanlıqla qayıda bilərdi. Ona görə də Rusiya hadisələrin belə inkişafının qarşısını almaq üçün sülh təşəbbüsləri irəli sürür. Amma Rusiya Ukraynaya onu danışıqlar masasına cəlb etmək üçün heç bir “kozır” təklif etmədiyinə görə (söhbət İstanbulda olanlardan yox, daha genişmiqyaslı tədbirlərdən gedir) bu təşəbbüslər heç nəyə gətirib çıxara bilər.

Bəs onda nə? Təəssüf ki, hər şey olduğu kimi qalacaq. Münaqişə bitməyəcək. Avropa hərbiləşdirməni davam etdirəcək, çünki bu, Avropada böyük müharibə yoluna qədəm qoyaraq, Ukraynanı döyüş şəraitində saxlamaq üçün yeganə yoldur. Rusiya Ukraynanın hələ kifayət qədər zəifləmədiyi qənaətinə gələcək və təzyiqlərini və onu daha da zəiflətmək cəhdlərini davam etdirəcək. Tramp xəbərdarlıq etdiyi kimi, başqa mövzulara keçə bilər və münaqişə demək olar ki, yalnız Avropa məsələsi olaraq qalacaq. Və Trampın mineral sərvətləri heç yerə getməyəcək, istər sabah, istərsə də 7 aydan sonra münaqişə bitsin. Təbii ki, ona vəd edilən bütün yataqlar Rusiyaya getsə, problem yaranacaq, amma Tramp çox güman ki, belə inkişafa imkan verməyəcək. Amma bu hələ çox uzaqdadır.

İstanbulda diplomatlar razılığa gəlməsə belə, hər zaman hansısa möcüzə və kəskin dönüşə, hansısa “B planına” (kim təklif edirsə) ümid var. Ancaq hələlik heç bir möcüzə görünmür. Heç olmasa bu həftə.

V.VƏLİYEV