Əvvəlki nəsildən olan bəzi kişilərin (xüsusilə patriarxal düşüncənin güclü olduğu dövrlərdə) qız uşaqlarına qarşı soyuq, laqeyd və bəzən aqressiv münasibəti tarixi, sosial və psixoloji səbəblərlə izah olunur. Bu münasibət tək-tük fərdlərə aid olmayıb, zaman-zaman bütöv cəmiyyətlərdə müşahidə olunub.

Bəs, köhnə kişilərin qız uşaqlarına qarşı aqressiyasının səbəbləri nələrdir?

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

Patriarxal düşüncə tərzi

• Cəmiyyətlərdə uzun illər boyu oğlan uşaqları ailənin varisi, ad-soy daşıyıcısı, əmək qüvvəsi və iqtisadi dayağı kimi görülüb.

• Qız uşaqları isə “qeyri-faydalı”, “başqasına gedəcək”, “xərcli” övlad kimi düşünülüb.

• Bu yanaşma qız uşaqlarına qarşı emosional uzaqlıq və dəyərsizləşdirmə yaradırdı.

Cahillik və savadsızlıq

• Maarifçilik səviyyəsi aşağı olan dövrlərdə qadınların və qızların hüquqları tanınmırdı.

• Qızın doğulması bəzi yerlərdə biabırçılıq, hətta “bədbəxtlik” kimi dəyərləndirilirdi.

• Bu düşüncə tərzi ailə daxilində aqressiyaya və zorakı davranışlara səbəb olurdu.

İqtisadi və sosial yük olaraq görülməsi

• Qız uşaqları ailə üçün “cehiz yükü”, “nə vaxtsa ərə veriləcək məsuliyyət” kimi qiymətləndirilirdi.

• Oğlan uşaqlarının əksinə, qız övladına yatırım etmək (təhsil, peşə və s.) “boşuna xərcləmək” kimi görünürdü.

“Qız doğdunsa, yenə cəhd et, oğlan doğ” təzyiqi

• Qadınlara və həyat yoldaşlarına təzyiq göstərən kişilər qız doğulduqda öz xəyal qırıqlıqlarını övladın üzərinə yönəldirdilər.

• Bəzi hallarda ana ilə birlikdə körpə qız uşağı da mənəvi və fiziki təzyiqə məruz qalırdı.

Duyğularını ifadə edə bilməmək

• Köhnə nəsil kişilər, xüsusən də kənd yerlərində yetişənlər, sevgi göstərməyi zəiflik kimi qəbul edirdilər.

• Bu səbəbdən ata-qız münasibətləri çox zaman qapalı, sərt və emosiyasız olurdu.

Məsələnin psixoloji nəticələri:

• Qız övladları özünü dəyərsiz, sevilməyən hiss edirdi.

• Uşaq yaşda psixoloji travmalar formalaşırdı: aşağı özünəinam, qorxu, sevgi ehtiyacı.

• Bu münasibət dövrü olaraq bir nəsildən digərinə travma kimi ötürülə bilərdi.

İndiki dövrdə bu dəyişibmi?

Bəli. Müasir dövrdə bu cür münasibət ciddi şəkildə dəyişir. Qız övladına dəyər verən, onları sevən, qoruyan, həyatlarına bərabərhüquqlu insan kimi yanaşan ataların sayı xeyli artıb. Təhsil, media, din və hüquqi maarifləndirmə bu sahədə müsbət rol oynayıb.

Qız uşaqlarının atalarına olan sevgisi, insan həyatında ən saf, təbii və dərin emosional bağlardan biridir. Bu sevgi təkcə duyğusal deyil, həm də psixoloji, sosial və inkişaf yönümlü əhəmiyyət daşıyır.

Qız uşağının ataya olan sevgisi nədən qaynaqlanır?

Təhlükəsizlik hissi

Ata – qız uşağının həyatında ilk güvən simvoludur. Uşaq yaşlarından etibarən ata, qız üçün sığınacaq, qoruyucu və dayağa çevrilir. “Atam yanımda olanda heç nədən qorxmuram” düşüncəsi uşağın dərin emosional bağ qurmasına səbəb olur.

Məhrəm münasibət

Ata–qız münasibəti xüsusi bir yaxınlıq və şəfqət daşıyır. Qızlar atalarının mehriban sözlərinə, diqqətinə, şəfqətinə həssas yanaşır və bununla güclü emosional bağ yaranır.

Ata modeli və şəxsiyyət formalaşması

Qız uşaqları üçün ata ilk kişi modelidir. Onun davranışı, danışıq tərzi, qadınlara münasibəti, sevgisi – qız uşağının gələcəkdə kişi cinsinə olan baxışını formalaşdırır. Psixoloji olaraq, ata obrazı qızın gələcək münasibətlərində rol oynayır.

Qürur və dəyər hissi

Qız uşağı atasının sevgisi və diqqəti ilə özünü dəyərli hiss edir.

“Atam məni sevir”, “Atam məni tərifləyir” fikirləri uşağın özünəinamını və qadın kimliyini möhkəmləndirir.

Bu sevginin nəticələri nə olur?

• Duyğusal sabitlik: Ata sevgisi görən qızlar psixoloji baxımdan daha sabit və güvənli olur.

• Müsbət kişi obrazı: Zərərli münasibətlərə düşmə riski azalır, çünki sağlam ata modeli görüb.

• Yüksək özünəinam: “Mən dəyərliyəm, sevilirəm” düşüncəsi qız uşağını həyata daha müsbət bağlayır.

Əgər ata sevgisi yetərli deyilsə?

Əgər bir qız uşağı atası tərəfindən sevilmədiyini hiss edirsə və ya ata uzaq, soyuq, sərtdirsə:

• Qız özünü dəyərsiz hiss edə bilər,

• Sonrakı münasibətlərdə etimad problemi yaşayır,

• Duyğusal boşluq və sevgi aclığı ilə qarşılaşır.

İslamda ata-qız münasibəti:

Peyğəmbərimiz (s.ə.s) qız övladına qarşı məhəbbət və şəfqətlə yanaşmağı tövsiyə etmiş, Fatimə (r.a) ilə münasibətində bunu şəxsən göstərmişdir: “Kim iki qız uşağını böyüdüb yaxşı tərbiyə etsə, Cənnətdə mənimlə birlikdə olacaq.” (Müslim)

Bu hədis göstərir ki, ata-qız sevgisi yalnız insani məsələ deyil, ibadət dəyəri daşıyan bir münasibətdir.

Qız uşağının ataya olan sevgisi onun bütün həyatına təsir edən fundamental bir hissdir. Bu sevgi qarşılıqlı olduqda, qız uşağı daha sağlam, güvənli və sevgi dolu bir şəxsiyyətə çevrilir.

Qız övladı istəməyənlərə veriləcək tövsiyələr, həm dini, həm psixoloji, həm də insani baxımdan çox mühüm bir məsələdir. Belə insanlar bilməlidirlər ki, qız övladı nəinki əskiklik deyil, əksinə xüsusi bir nemət və rəhmətdir. Aşağıda bu mövzuya həm maarifləndirici, həm təsirli dillə tövsiyələr verilir:

Qız övladı Allahın seçimidir, insanın deyil

Uşağın cinsini insan yox, Allah təyin edir. Quran bunu açıq şəkildə bildirir:

“Allah istədiyinə qız, istədiyinə oğlan verər…”

(Şura surəsi, 49-50)

Deməli, sənə qız verilibsə, bu Allahın sənə uyğun gördüyü ən xeyirli seçimdir.

Qız övladına nifrət cahiliyyə əlamətidir

İslamdan əvvəlki cahiliyyət dövründə insanlar qız övladını dəhşət, bədbəxtlik hesab edir, hətta diri-diri torpağa basdırırdılar. Qurani-Kərim bu vəhşiliyi qınayır: “Onlardan birinə qız (övladı) müjdələndikdə üzü qapqara kəsilər, qəzəblə dolu olar…”

(Nəhl surəsi, 58)

Qız övladını istəməmək – cahiliyyətin bir qalığı və İslama zidd bir duyğudur.

Qız övladı rəhmətdir, bəla yox

Peyğəmbərimiz (s.ə.s) buyurur: “Kim qız uşaqlarının qayğısına qalsa, onlar ona Cənnətə gedən yol olar.”

(Buxari, Ədəb)

Qız – ailəyə mərhəmət, yumşaqlıq və bərəkət gətirən bir varlıqdır

Qız övladını rədd etmək – dəyərsizlik hissindən doğur

Qız övladını istəməmək çox vaxt bu yanlış düşüncədən qaynaqlanır:

• “Oğlan adımızı yaşadacaq”

• “Qız evdən çıxacaq, yad olacaq”

• “Qız acizdir, qorunmalıdır”

Bu düşüncələr nə dini, nə də insani əsaslara söykənmir. Əksinə, qız övladları da ailənin davamıdır, oğuldan daha mərhəmətli və bağlı ola bilər.

Qız övladı həm dünyada, həm axirətdə faydalıdır

• Dünyada: Qızlar daha sədaqətli, şəfqətli və bağlı olur. Çox vaxt valideynlərini oğullardan daha çox düşünür və qayğı göstərir.

• Axirətdə: Rəvayətlərə görə, kim qız uşağını sevə-sevə, ədalətlə böyüdərsə, Qiyamət günü onun üçün sipər olacaq.

Qız övladı, bir insanın həyatına gələn rəhmət küləyidir. Onu istəməmək, Allahın rəhmətindən narazılıqdır.

Əgər bir insan qız uşağını rəhmət və sevgi ilə qarşılayarsa, onun həyatı da, axirəti də nurlanar.

Yeni nəsil kişilərin qız övladına olan sevgisi əvvəlki nəsillərlə müqayisədə nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişmiş və daha duyğusal, dəyərverici bir səviyyəyə yüksəlmişdir. Bu dəyişikliyin əsas səbəbləri aşağıdakılardır:

Dəyərlərin və düşüncə tərzinin dəyişməsi

• Müasir dövrdə gender bərabərliyi anlayışı daha geniş yayılıb.

• Qız övladının oğlanla bərabər dəyərli olması fikri cəmiyyətə daha çox yeridilib.

• Ata olmaq yalnız ailənin maddi təminatçısı olmaq deyil, həm də emosional bağ qurmaq, uşağın hər bir mərhələsində iştirak etmək deməkdir.

“Qız atası” anlayışının yüksəlməsi

• Sosial şəbəkələrdə “qız atası olmaq” fəxrlə paylaşılır.

• Atalar qızları ilə duyğusal bağ qurmağı, onlara nə qədər dəyər verdiklərini nümayiş etdirməkdən çəkinmirlər.

• “Qız ataları”nın emosional, mərhəmətli, qayğıkeş olduğuna dair müsbət imic formalaşıb.

Təhsilin və maarifləndirmənin rolu

• Təhsil səviyyəsi artdıqca cinsiyyətə görə ayrı-seçkilik azalır.

• Din, psixologiya və pedaqogiya sahələrində verilən biliklər valideyn münasibətlərinə birbaşa təsir edir.

• Yeni nəsil kişilər övlad böyütməyin təkcə analara aid olmadığını qəbul edirlər.

Media və mədəniyyətin təsiri

• Filmlər, seriallar, sosial media məzmunları qız övladına bağlı, sevgi dolu ataları tez-tez nümayiş etdirir.

• Ata-qız münasibətləri ilə bağlı müsbət nümunələr populyarlaşır

Təcrübə və hissiyat fərqi

• Yeni nəsil kişilər emosiyalarını ifadə etməkdə daha açıqdırlar.

• Qız övladları ilə münasibət qurmaq onlar üçün həm şəfqət, həm də qoruma instinktinin ifadəsi olur.

• Atalar qızlarını sadəcə “övlad” yox, həm də həyatlarının incə, mənəvi bir parçası kimi görürlər.

Yeni nəsil kişilər üçün qız övladı “ikinci dərəcəli” deyil, əksinə, sevgi, şəfqət və fəxr mənbəyidir. Bu dəyişiklik həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində müsbət dönüşlərin göstəricisidir. Gələcəkdə bu münasibətlərin daha da güclənməsi gözlənilir.

2025-ci ilin ilk aylarına dair rəsmi statistika hələ tam açıqlanmasa da, əvvəlki illərin məlumatlarına əsaslanaraq Azərbaycanda doğulan qız uşaqlarının sayı və cins nisbəti haqqında ümumi məlumat təqdim edə bilərik.

2024-cü il üzrə doğum statistikası

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2024-cü ildə Azərbaycanda 102,310 körpə dünyaya gəlib. Bunlardan 54,221-i oğlan, 48,089-u isə qız uşağı olub. Bu, doğulan körpələrin təxminən 47 faizinin qız olduğunu göstərir. Cins nisbəti isə hər 100 qıza 113 oğlan düşməsi ilə qeydə alınıb .

2025-ci ilin əvvəlindəki göstəricilər

2025-ci ilin yanvar ayında 8,557 körpə doğulub. Bu körpələrin 54,6 faizi oğlan, 45,4 faizi isə qız uşaqlarıdır . Bu göstəricilər əvvəlki illərlə müqayisədə cins nisbətində müəyyən dəyişikliklərin olduğunu göstərir.

Son illərdə Azərbaycanda doğulan körpələr arasında oğlan uşaqlarının sayı qız uşaqlarının sayından daha çoxdur. Bu tendensiya cins nisbətində balanssızlığa səbəb olur və sosial baxımdan narahatlıq doğurur. Mütəxəssislər bu vəziyyətin səbəbləri arasında cins seçiminə yönəlmiş abortlar və sosial stereotipləri qeyd edirlər .

Ümumi Abort Statistikası

• 2023-cü ildə Azərbaycanda ümumilikdə 73,816 abort qeydə alınıb.

• 2022-ci ildə bu rəqəm 58,000 olub.

Yeniyetmələr Arasında Abortlar

• 2022-ci ildə 15-19 yaş arası qızlar arasında 2,100 abort qeydə alınıb.

• 2023-cü ildə bu yaş qrupunda abortların sayı 2,596-ya yüksəlib.

Selektiv Abortlar və Cins Nisbəti

Azərbaycanda selektiv abortlar, yəni dölün cinsinə görə edilən abortlar ciddi narahatlıq doğurur. 2022-ci ildə doğulan hər 100 qız uşağına 112 oğlan uşağı düşüb. Bu göstərici bioloji normadan (100 qıza 102-106 oğlan) xeyli yüksəkdir və cins nisbətinin pozulmasına işarə edir.

BMT-nin Əhali Fondunun məlumatına görə, Azərbaycan bu göstəriciyə görə dünyada ilk sıralarda yer alır.

Azərbaycanda selektiv abortlar qanunsuzdur. Dölün cinsiyyəti adətən hamiləliyin 12-ci həftəsindən sonra müəyyən edilir və sosial və ya tibbi göstərişlər olmadıqda, bu səbəbdən aborta icazə verilmir.

Selektiv abortlar və cins nisbətinin pozulması Azərbaycanda demoqrafik və sosial problemlərə səbəb ola bilər. Bu məsələlərin həlli üçün maarifləndirmə, hüquqi tədbirlər və ailə planlaması xidmətlərinin gücləndirilməsi vacibdir.

2025-ci ildə Azərbaycanda və dünyada qız uşaqlarının doğumu və abortları ilə bağlı mövcud statistik məlumatlar aşağıdakı kimidir:

Azərbaycanda Qız Uşaqlarının Doğumu (2025)

• 2025-ci ilin yanvar ayında Azərbaycanda 8,557 doğum qeydə alınıb. Bu doğumların 45.4%-i qız uşaqları olub.

• İlin əvvəlindəki bu göstərici, ölkədəki ümumi doğumların təxminən yarısının qız uşaqları olduğunu göstərir.

Dünyada Qız Uşaqlarının Doğumu (2025)

• Bioloji olaraq, hər 100 qız doğumuna təxminən 105 oğlan doğumu düşür.

• Bu nisbətə əsasən, dünyada doğulan uşaqların təxminən 48.8%-i qız uşaqlarıdır.

Azərbaycanda Qız Uşaqlarının Abortu

• Azərbaycanda cinsiyyətə əsaslanan abortlar ciddi bir problem olaraq qalır. 2021-ci il statistikasına görə, hər 100 qız doğumuna 115 oğlan doğumu düşür ki, bu da qız uşaqlarının abortla sonlandırılma ehtimalının yüksək olduğunu göstərir.

• Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Əhali Fondu (UNFPA) qeyd edir ki, Azərbaycan cinsiyyətə əsaslanan abortlar sahəsində dünya üzrə ön sıralarda yer alır.

Dünyada Qız Uşaqlarının Abortu

• Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, hər il dünyada təxminən 73 milyon abort həyata keçirilir.

• Bu abortların bir hissəsi cinsiyyət seçiminə əsaslanır, xüsusilə bəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ölkələrində oğlan uşaqlarına üstünlük verilməsi səbəbindən qız uşaqlarının abortla sonlandırılması halları müşahidə olunur.

2025-ci ildə dünyada doğulan qız uşaqları ilə bağlı mövcud statistik məlumatlar aşağıdakı kimidir:

Qlobal Doğum Statistikası (2025)

• 2025-ci ildə dünyada ümumilikdə 132,399,173 körpə doğulmuşdur.

• Bunlardan təxminən 29,050,646-ı qız uşağıdır.

Cinsiyyət Nisbəti

• Təbiətdə doğum zamanı cinsiyyət nisbəti təxminən 105 oğlan körpəyə 100 qız körpədir.

• Bu nisbətə əsasən, ümumi doğumların təxminən 48.6%-i qız uşaqlarıdır.

Qlobal Doğum Səviyyəsi

• 2025-ci ildə dünyada orta doğum səviyyəsi (bir qadına düşən uşaq sayı) təxminən 2.24 olmuşdur.

• Bu göstərici 1950-ci illərlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır.

Regional Fərqlər

• Afrika qitəsində doğum səviyyəsi daha yüksəkdir; məsələn, Çadda bu göstərici 5.94-ə çatır.

• Əksinə, Cənubi Koreyada bu göstərici 0.75-dir.

Ayşən Vəli