ABŞ prezidenti Donald Tramp iyunun 4-dən etibarən alüminium və poladın mart ayında tətbiq etdiyi rüsumları ikiqat artırmağa dair sərəncam verib. Bu, Avropa İttifaqına xüsusilə ağır zərbə vuracaq, burada artıq cavab tədbirləri haqqında danışırlar. Eyni tarixə qədər Ağ Ev administrasiyası ticarət rüsumlarının tətbiq olunduğu onlarla ölkədən Amerika məhsullarının idxalına kvota və dərəcələrlə bağlı təkliflərini təqdim etməyi tələb edir. Vəziyyəti həll etmək mümkün olmasa, ABŞ-ın hərəkətləri ilə təhrik edilən tammiqyaslı qlobal ticarət müharibəsi haqqında danışmağın vaxtı çatacaq.

Tramp, demək olar ki, sözü ilə hərəkətləri ilə fərqlənməyən siyasətçilərdən deyil. Və yenə də, bir baxımdan, o, son dərəcə ardıcıldır. 1980-ci illərdən bəri, tərtibatçı Tramp dünya siyasəti və iqtisadiyyatı haqqında danışmağa başlayanda, o, ABŞ-ın digər ölkələrlə ticarət kəsirindən əziyyət çəkdiyi və bunun yalnız tariflər vasitəsilə düzəldilə biləcəyi fikrini müdafiə edirdi. O, ilk prezidentlik dövründə bu məsələdə irəliləyişə nail ola bilmədi. Lakin o, ikinci dəfə qisasını almağa çalışır.

Bu il aprelin 2-də o, 185 ölkə və ərazi üçün tarifləri qaldırdı və hadisəni təntənəli şəkildə “Amerikanın özünü yükləyicilərdən azad etdiyi gün” adlandırdı. Onların arasında yalnız Rusiya yox idi: Ağ Ev bildirib ki, bu, Kiyevlə Moskvanı barışdırmağa çalışan Amerika prezidentinin sülhməramlı səylərinə mane ola bilər. Sonra birjalar düşdükdə və ilk növbədə ABŞ-da qəzəb partlayışı başlayanda Tramp geri çəkildi. Avropalıların cavab tədbirlərinə hazır olduğunu xatırladan Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Leyenlə söhbətindən sonra Amerika prezidenti Aİ-dən gələn mallara 50%-lik rüsumların tətbiqini iyulun 8-dək təxirə salmağa razılaşıb. Həmin günə qədər Ağ Evin güman etdiyi kimi, onlarla ölkə ilə kompleks danışıqlar başa çatmalıdır. Lakin Tramp gözlənilmədən vəziyyəti məcbur etmək qərarına gəlib.

Reuters Birləşmiş Ştatların Ticarət Nümayəndəliyi tərəfindən hazırlanmış bir layihə məktubu əldə edib. O, ABŞ-ın ticarət tərəfdaşlarına iyunun 4-dək həm sənaye, həm də kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalı üzrə gömrük tarifləri və kvotalarla bağlı ən yaxşı təkliflərini təqdim etməyi tapşırır. Bundan əlavə, sənəd Amerika idxalına tətbiq edilən istənilən qeyri-tarif məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılmasını təklif edir. Məktubda deyilir ki, ABŞ bir neçə gün ərzində cavabları qiymətləndirməyi və daha sonra öz şərtlərini təklif etməyi planlaşdırır.

Bu məktubun göndərildiyi ölkələrin siyahısı məlum deyil. Bununla belə, bunlar, yəqin ki, ilk növbədə Avropa ölkələri və xüsusilə Aİ-dir. Çindən başqa, Tramp iqtisadi iddialarının əksəriyyətini məhz onlara ünvanlayır. Burada, Avropada ABŞ prezidenti tarif müharibəsində yeganə, hətta onda da yalnız qohumunun qələbəsinə nail ola bilib. Mayın 8-də Tramp Böyük Britaniya ilə razılaşmanın şərtlərini razılaşdıra bildiyini açıqlayıb. Britaniya malları üçün 10% əsas tarif dərəcəsi qalır. Avtomobil istehsalçıları üçün bir istisna edildi. Britaniya avtomobil sənayesinin 10%-lik tarifə uyğun istehsalı ildə 100 min avtomobillə məhdudlaşır. Həddindən artıq olduqda, 25% tarif tətbiq ediləcək.

Öz növbəsində Böyük Britaniya öz bazarında Amerikanın bir çox malların ixracı üçün maneələri aradan qaldırır: tərəvəz və meyvələr, heyvan yemi, tütün, mal əti və s. Başqa ölkələrlə, xüsusən də Avropa İttifaqı ilə belə bir razılaşma yoxdur. Bu arada beynəlxalq təşkilatlar artıq həyəcan təbili çalır. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) baş katibi Mathias Cormann çərşənbə axşamı, iyunun 3-də bildirib ki, qlobal iqtisadi artım gözləniləndən daha çox yavaşlayır – 2024-cü ildəki 3,3%-dən bu il 2,9%-ə qədər. Mart ayında Trampın “qurtuluş günü”ndən əvvəl OECD 2025-ci ildə 3,1% artım rəqəmini göstərmişdi. Cormann buna səbəb kimi Tramp administrasiyasının hərəkətlərini və onun əsassız tarif siyasətini göstərib. Eyni zamanda o, xəbərdarlıq edib ki, reallıqda artım daha da kiçik ola bilər. “Ticarət maneələrində əlavə artımlar və ya uzunmüddətli siyasi qeyri-müəyyənlik artım perspektivlərini daha da pisləşdirəcək və güman ki, tariflər tətbiq edən ölkələrdə inflyasiyanın artmasına səbəb olacaq” deyə xəbərdarlıq edib.

Qeyd edək ki, Tramp öz tarif tədbirlərinin tətbiqini dayandırdıqdan sonra ABŞ prezidentinin orada dayanacağı ilə bağlı proqnozlar var idi. Sorğulara görə, amerikalıların əksəriyyəti Amerika prezidentinin tarif siyasətini dəstəkləmir. Belə ki, “Bloomberg” agentliyinin sifarişi ilə may ayında “The Harris Poll” sosioloji xidmətinin apardığı araşdırmaya görə, amerikalıların 56%-i Trampın tarif siyasətini mənfi qiymətləndirərək, bunun onların ailə büdcələrinə ən yaxşı təsir göstərmədiyini etiraf edib. 52% hesab edir ki, prezidentin ticarət kəsirinin uyğunlaşdırılması ilə bağlı vəd etdiyi faydalar ticarət müharibəsi səbəbindən iqtisadiyyatdakı problemlərdən üstün deyil. 69% Trampın hərəkətləri səbəbindən qiymətlərin artacağını gözləyir.

Nəzərə alsaq ki, prezidentin reytinqi artıq aşağı düşür, riskli eksperimentə əl atır. Axı o, öz elektoratına qarşı, belə demək mümkünsə, oynayır. Tariflərin artırılmasının qatı tərəfdarları arasında Trampçılar da var. Bu, Respublikaçılar Partiyasının seçicilərinin AB-nin indiyədək tətbiqi dayandırılmış cavab tədbirləri ilə vurmağa hazırlaşdığı hissəsidir. Hələ aprel ayında ilk paket Avropa Komissiyasının təklifi ilə təsdiq edilmişdi və bu paket Amerika idxalına 21 milyard avro məbləğində 25% tariflərin tətbiqini nəzərdə tuturdu. Onların polad, dəmir, alüminium, ət, tütün, soya, portağal suyu, Harley Davidson motosikletləri və Levi Strauss cins şalvarlarına tətbiq edilməsi təklif edilir. Yəni Trampın dəstəyinin xüsusilə güclü olduğu ştatlarda istehsal olunan mallar. Lakin, görünür, Amerika prezidenti bunu hiss etmir. Keçən həftə Tramp martın ortalarında tətbiq edilən polad və alüminiuma (Aİ-dən idxal da daxil olmaqla) 25%-lik gömrük rüsumlarının iyunun 4-dən 50%-ə qaldırılacağını açıqlamışdı.

Lakin bu tədbirin qüvvəyə minib-keçirməyəcəyi bəlli deyil. ABŞ-ın Beynəlxalq Ticarət üzrə Federal Məhkəməsinin qərarı var ki, o, prezidentin başqa ölkələrdən malların idxalına tariflər tətbiq etməklə səlahiyyətlərini aşdığını etiraf edib. Tramp administrasiyası dərhal buna etiraz etdi. Apellyasiya şikayətinə iyunun 9-da baxılacaq. Bununla belə, Trampın fundamental hesab etdiyi məsələlərlə bağlı məhkəmə qərarlarına məhəl qoymamaq tarixi olduğunu xatırlamaq yerinə düşər. Tariflərin artırılması da belə məsələlərdən biridir.

Tramp Si Tsinpinlə barışmaq istəyir

ABŞ prezidenti Donald Trampın bu həftə Çin sədri Xi Jinping ilə telefonla danışa biləcəyi xəbəri bir sıra ölkələrdə vətəndaşlara pullarını hara yatırmağın daha məqsədəuyğun olduğu barədə məsləhətlər verən analitikləri həvəsləndirib. Bir çox xarici investorun Səmavi İmperatorluğun iqtisadiyyatına giriş qapısı kimi xidmət edən Honq-Konqda birjalardakı səhmlər bazar ertəsi düşsə də, əvvəlki günün itkilərini bərpa edərək çərşənbə axşamı yüksəlib. Sabah nə olacaq və Vaşinqton və Pekin necə qarşılıqlı əlaqədə olacaq? Yoxsa bir çox ölkədə fond indekslərini aşağı salacaq bir şey baş verəcəkmi?

ABŞ və Çin iki super gücdür və dünyada çox şey onların münasibətlərindən asılıdır. Bəzi politoloqlar belə bir fərziyyə irəli sürdülər ki, Vaşinqton və Pekin əlbir olub bir növ kondominium yarada bilər və bütün digər ölkələr onun göstərişlərini nəzərə almalı olacaqlar. Digər analitiklər isə əksinə, Pekin və Vaşinqton arasında ziddiyyətlərin artacağını və daha sonra Tayvan mübahisəsi və ya Cənubi Çin dənizinə nəzarətlə bağlı hərbi toqquşmalarla nəticələnəcəyini proqnozlaşdırırdılar. Xoşbəxtlikdən heç biri baş vermədi. Münaqişə daha prozaik faza alıb. Söhbət kimin kimə daha çox pul verməsindən gedir.

Düzdür, Tramp həmişəki qaydada vətənində Si ilə danışıqlardan əvvəl onun tarif siyasətinin müdrikliyinə şübhə edən vətəndaşları qorxutmaq və eyni zamanda düşmənçilik edən Amerika nəşrlərini ələ salmaq qərarına gəlib. Ağ Evin sahibi onları özünə gətirmək üçün dəhşətli mənzərə çəkib. Təsəvvür edin ki, Amerika öz bazarını tariflərlə qorumaq imkanını itirəndə, digərləri hələ də bu silahı əlində saxlayır. Sonra nə olacaq? Prezident iddia etdi ki, Birləşmiş Ştatlar sadəcə mövcudluğunu dayandıracaq. Parlaq perspektiv, elə deyilmi?

Yəni Amerikanı sərvətindən məhrum etmək arzusunda olanlara heç bir müavinət verilməməlidir. Xüsusilə Amerikanı dünya hegemonu mövqeyindən devirməyi planlaşdıran potensial düşmən üçün.

Bəs praktikada Çin artıq Amerika bazarına buraxılmasa, nə baş verəcək? Amerikalıların öyrəşdiyi kompüterlərin, günəş panellərinin, evinizdə temperaturu tənzimləməyə imkan verən qadcetlərin və Çin istehsal sənayesinin istehsal etdiyi digər məişət texnikalarının qiymətləri sıçrayacaq. Bu, Ağ Ev rəhbərinin populyarlıq reytinqinə zərbə vuracaq. Buna görə də o, Pekinlə razılığa gəlmək istəyir. Razılaşma, kompromis deyil. Güzəşt yoxdur. Əksinə, sənayesi sənaye mallarının həddindən artıq istehsalından əziyyət çəkən və daim xarici bazarlara yeni çıxışlar axtaran Çin ABŞ-ın təklif etdiyi şərtləri qəbul etməlidir. Ziddiyyətlərin yekun həlli üçün hansı perspektivlər var? The New York Times gələcək danışıqlara kifayət qədər bədbin qiymət verir. Yazır ki, Çin Vaşinqtonun bütün vədlərini rədd edib. Bazar ertəsi Çin bildirib ki, Birləşmiş Ştatlar daha əvvəl əldə edilmiş ticarət barışıqını “sərt şəkildə pozub”. Bu, Çinin tarif razılaşmasını tamamilə pozduğuna dair Trampın ittihamını pozub.

Çinin Ticarət Nazirliyi Trampın sosial media hücumlarını “əsassız” adlandırıb. O, Çinin tariflərdə 90 günlük gecikmə və ticarət üçün digər maneələrin müvəqqəti olaraq aradan qaldırılmasını ehtiva edən ticarət razılaşmasına tam əməl etmədiyinə dair ittiham irəli sürüb. Bu, hər iki ölkəyə danışıqlar üçün daha çox vaxt vermək və “hər şeyi istehlak edən ticarət müharibəsinin qarşısını almaq” məqsədi daşıyırdı. Sənəddə vurğulanır ki, Çin sazişə tam əməl etməyə davam edir. ABŞ isə “səhv təcrübələrə” əl atıb. Xüsusilə, onlar çip dizayn proqramlarının Çinə satışına məhdudiyyətlər və Çin texnoloji nəhəngi Huawei tərəfindən istehsal olunan süni intellekt çiplərindən istifadə edən Amerika şirkətlərinə qadağa qoyulmasını nəzərdə tutur.

Çin departamenti həmçinin Tramp administrasiyasının çinli tələbələr üçün vizaları “aqressiv şəkildə ləğv etməyi” planlaşdırdığı və onların gələcək təhsil vizası üçün müraciətlərini diqqətlə yoxlamaq niyyətində olduğu barədə bəyanatını tənqid edib. Xülasə, Çin nazirliyi yazıb: Amerika tərəfi öz addımlarını düşünmək əvəzinə, ticarət-iqtisadi sahədə sürtünmə səviyyəsini artıraraq Çini günahlandırıb. Bu da öz növbəsində ikitərəfli ticarət-iqtisadi münasibətlərdə qeyri-müəyyənliyi və qeyri-sabitliyi artırıb. Dünyanın iki ən böyük iqtisadiyyatı arasında tariflərlə bağlı qarşıdurma onların 90 günlük müddətin sonuna qədər razılığa gələ biləcəkləri ilə bağlı şübhələr yaradır.

Bəs Çində Amerikanı ən çox narahat edən nədir? Belə çıxır ki, Çin nadir torpaq mineralları üzərində demək olar ki, monopoliyaya malikdir. Onlar avtomobillərin, yarımkeçiricilərin, təyyarələrin və digər həyati vacib malların istehsalı üçün vacibdir. Amerika şirkətlərinin bu mineralların kifayət qədər tədarükü olmadan istehsalı davam etdirə bilməyəcəyi təhlükəsi var. Xəzinədarlıq katibi Scott Bessent ilə razılaşmanı müzakirə edən ABŞ-ın Ticarət Nümayəndəsi Jamieson Greer, ABŞ mediasına Çinin müqaviləyə “təmin etməkdə ləng” olduğunu söylədi. Elə buna görə də bəzi çox vacib mineralların axını ABŞ rəsmilərinin gözlədiyi miqyasda olmayıb. Razılaşma mayın 12-də Cenevrədə bağlanıb. Ticarət barışıqının şərtlərinə görə, ABŞ tariflərini 30%, Çin isə idxal rüsumlarını 10% azaldacaq.

V.VƏLİYEV