Suriyanın cənubundakı toqquşmalar Türkiyəni də ayağa qaldırıb

Türkiyə Suriyanın cənubunda druzlar, bədəvilər və hökumət qüvvələri arasında baş verəcək genişmiqyaslı toqquşmaların şimal-şərqdə Kürd Xalq Müdafiə Birliklərini (YPG) səfərbər edəcəyindən ehtiyat edir. Suriya kürd liderləri, iyulun 13-dən bəri Suveyda əyalətində davam edən kütləvi qırğın fonunda, druz əhalisini xilas etmək cəhdi olaraq, quru dəhlizləri açıblar. İyulun 16-da Dəməşq xarici qüvvələrin aktiv müdaxiləsi fonunda ölkənin cənubunda atəşkəs elan edib. Lakin bu, gərginliyi azaltmayıb, bəzi druzlar bədəvilərlə hesablaşmağa davam ediblər.

Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan Suriyanın şimal-şərqinə nəzarət edən “Kürd Xalq Müdafiə Birlikləri”nin (YPG) Suveyda vilayətində törədilən qətliam fonunda fəallaşdığını bildirib. “Bizim kürd liderlərinə mesajımız ondan ibarətdir ki, onlar çaşqınlıqdan istifadə edib arzuolunmaz vəziyyət yaratmağa çalışmasınlar”, – XİN rəhbəri Nyu-Yorkda çıxışı zamanı izah edib. “Qoy konstruktiv rol oynasınlar. Əks halda, fürsətçilik böyük risk daşıyır”. Fidanın xəbərdarlığı Ankara ilə Türkiyə rəhbərliyinin YPG-nin də bir hissəsi olduğu Kürdüstan Fəhlə Partiyası (PKK) arasında sülh prosesinin davam etdiyi bir vaxta təsadüf edib.

Öz növbəsində Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyi Dəməşqdəki keçid hökumətinə “müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi və terrorizmlə mübarizənin dəstəklənməsi üçün hər cür dəstəyi” verməyə hazır olduğunu bildirib. “Məqsədimiz ərazi bütövlüyü və siyasi birliyin təmin olunduğu təhlükəsiz, sabit və güclü Suriyadır”, – hərbi idarənin bəyanatında deyilir. “Ölkəmiz Suriyanın bütövlüyü əsasında regionda sabitlik və təhlükəsizliyin bərqərar olmasına yönəlmiş istənilən konstruktiv prosesi dəstəkləyir”. Ayrı-ayrılıqda Türkiyə Müdafiə Nazirliyi İsrailə “regionu xaosa sürükləyən hücumları dayandırmağa” çağırıb.

Suriya Demokratik Qüvvələri (SDQ) hərbi ittifaqının himayəsi altında Suriyanın şimal-şərqinə nəzarət edən kürd qüvvələri iyulun 13-də Suveydada başlayan və İsrailin də iştirak etdiyi münaqişəyə çevrilən genişmiqyaslı toqquşmalar fonunda druzlara kömək etməyə çalışıb. SDQ komandiri Mazlum Abdi Suveyda sakinlərindən “təhlükəsiz dəhlizlərin” açılması üçün kömək çağıran siqnallar aldığını söyləyib. Abdi vurğulayıb ki, Suriyanın gələcəyi qisas deyil, sülh üzərində qurulmalıdır. “14 illik müharibədən sonra qan tökülməsini dayandırmağın vaxtıdır, çünki Suriya qisasla deyil, dialoq və ağıl yolu ilə yenidən doğulacaq”, – o izah edib. “Druz xalqının davası milli məsələdir”.

Rəsmi Dəməşq iyulun 16-da axşam saatlarında cənub vilayətlərindən qoşunları çıxarmağa hazır olduğunu açıqlayıb. Türkiyə mətbuatının yazdığına görə, Suriya keçid hökumətini əməliyyatı dayandırmağa razı salmağa çalışmaqda əsas xarici sponsor Türkiyənin rolu olub. Eyni zamanda ABŞ da vasitəçilik missiyasını həyata keçirib, dövlət katibi Marko Rubio X sosial şəbəkəsində məlumat verib. Yəqin ki, bir gün əvvəl Suriyanın paytaxtı bölgəsinə təsir edən İsrail zərbələrinin intensivləşməsi fonunda Amerikanın müdaxiləsi tələb olunurdu. Suriyanın keçid dövrünün prezidenti Əhməd əl-Şara xalqa müraciətində respublikanın cənub əyalətlərində baş verən genişmiqyaslı toqquşmaları şərh edərkən deyib: “Suriya xarici oyunçuların sui-qəsdlərinin və onların geosiyasi ambisiyalarının həyata keçirilməsi üçün sınaq meydançasına çevrilməyəcək”.

“Biz hamımız bir torpağın oğullarıyıq və İsrailin bizi parçalamasına icazə verməyəcəyik”. Suriyanın keçid dövrünün lideri bəyan edib ki, druz icması “Suriya xalqının ayrılmaz hissəsidir. Biz sizi əmin edirik ki, hüquq və azadlıqlarınızı qorumaq bizim prioritetimizdir”, deyə əl-Şaraa druz icmasına müraciətində bildirib: “Biz sizi hər hansı kənar düşərgəyə çəkmək cəhdlərini rədd edirik”.

Rəsmi Dəməşqin məlumatına görə, Suveydada atəşkəs əyalət ağsaqqalları ilə razılaşma nəticəsində əldə edilib. Bununla belə, münaqişə tərəflərindən birinə çevrilmiş druz icması son dərəcə heterojendir. Onun liderlərindən biri olan Hikmət əl-Hicri iyulun 16-da razılaşdırılmış atəşkəs rejimini açıq şəkildə rədd edib və iyulun 16-da atəşkəs elan edildikdən sonra ona sadiq milislər yenidən Bədəvi kəndlərinə hücumlara başlayıblar. Bu silahlı qruplaşma cənubdakı münaqişənin əsas oyunçularından biridir. O, özünü Suveyda Hərbi Şurası adlandıran hərbi platformaya aiddir, beyin mərkəzlərinə görə, keçmiş prezident Bəşər Əsəd dövründən zabitlərlə əlaqə saxlayır.

Qeyd edək ki, Suveydadakı vəziyyətdən sonra Türkiyənin Suriyadakı mövqeyi çox güman ki, bir qədər möhkəmlənib, çünki məhz Türkiyə çəkindirici rol oynayıb, druz silahlıları ilə SDQ yaraqlıları arasında koordinasiyaya mane olub. SDQ və druz birləşmələrinin həqiqətən də belə planları var idi. Bu baxımdan, Süveydada toqquşmalar məhz SDQ və rəsmi Dəməşqin qarşılıqlı inteqrasiya üzrə dialoqu bərpa etdiyi anda başlayıb, burada “kürdlər indiki (de-fakto muxtar) mövqelərini qorumaq üçün birmənalı tələblər irəli sürüblər”. İsrail rəhbərliyi kürdləri bu münaqişəyə cəlb etmək arzusunda idi. Onda təbii ki, Dəməşq hökuməti üçün vəziyyət son dərəcə çətin olardı. Ona görə də, Türkiyənin mövqeyi olmasaydı, hər şey mümkün olardı. Süveydadakı toqquşmalardan sonra SDQ-nin indi düşdüyü vəziyyətdə saxlanması məsələsi böyük ehtimalla Dəməşqlə yeni razılaşmada öz əksini tapacaq. Təbii ki, Türkiyə bu dəfə Suriyaya bu kürd birləşmələrini məhv etmək üçün ciddi hərbi dəstək verməsə. İndi Dəməşq hökuməti ikiqat təhlükə altındadır – həm cənubda İsrail tərəfindən dəstəklənən druzlar, həm də şimalda kürdlər.

ABŞ İsraildən narazıdır

ABŞ prezidenti də vəziyyəti pisləyib və hökumət eskalasiyanı dayandırmaq üçün təcili fəaliyyətə başlayıb. Vaşinqton İsrailin Suriya ərazisində son hərbi əməliyyatlarını dəstəkləməyib. Vəziyyətin gərginləşməsindən sonra onun həlli üçün diplomatik danışıqlara başlanılıb, ABŞ Dövlət Departamentinin sözçüsü Tammi Bryus mətbuat brifinqində bildirib. Bu məlumatı iyulun 17-də Reuters agentliyi təsdiqləyib.

Mətbuat katibinin sözlərinə görə, ABŞ yüksək səviyyəli dialoq vasitəsilə iki dövlət arasında münaqişənin uzunmüddətli həllinə nail olmağa çalışır. O qeyd edib ki, Vaşinqton İsrailin zərbələrini dəstəkləmir, lakin ABŞ-ın bu cür hərəkətləri ayrı-ayrı hallarda haqlı hesab edib-etməməsi sualına birbaşa cavab verməkdən yayınır. Bruce vurğulayıb ki, hazırda diqqət eskalasiyaya səbəb olan konkret hadisəyə yönəlib. Onun sözlərinə görə, ABŞ prezidenti də vəziyyətdən narazılığını bildirib və hökumət sürətlə gərginliyin qarşısını almağa çalışıb. Bundan əlavə, mətbuat katibi vurğulayıb ki, Vaşinqton Suriyada hər hansı zorakılıq təzahürlərini pisləyir. O qeyd edib ki, Birləşmiş Ştatlar ölkəni sabitləşdirmək üçün resursları fəal şəkildə cəlb edir, inteqrasiya üzrə dialoqu təşviq edir və Suriya hökumətini bu prosesdə aparıcı rol almağa çağırır.

Xatırladaq ki, mart ayında İsrail Suriyada druz kəndini müdafiə etməyə hazır olduğunu bildirmişdi. Xüsusilə də İsrail ordusuna (İDF) döyüş hazırlığının artırılması əmri verilib. İyulun 15-də Suriya qoşunları druz icması ilə bədəvi qəbilələri arasında toqquşmaların baş verdiyi ölkənin cənubundakı Suveyda şəhərinə daxil olub. İsrail Suriya ordusuna zərbələr endirib. Bundan əvvəl ABŞ prezidenti Donald Tramp İsrailə 2000 funt-sterlinqlik bomba göndərilməsinə qoyulmuş qadağanı ləğv edib. Bayden administrasiyası Qəzza əhalisi arasında itkilərlə bağlı narahatlıqlara görə bombaları dayandırıb.

BMT Təhlükəsizlik Şurasının fövqəladə iclası

Fövqəladə müzakirənin mövzusu ölkənin cənubundakı qarşıdurmalar və İsrailin Dəməşqdəki hərbi obyektlərə və mühüm infrastruktur hədəflərinə silsilə zərbələr endirməsi olub. BMT Təhlükəsizlik Şurası Suriyada silahlı eskalasiyaya həsr olunmuş fövqəladə iclas keçirib. Tədbir iştirakçıları münaqişənin sülh yolu ilə həllinə və uzun illər davam edən qarşıdurmadan sonra ölkənin transformasiyası üçün zəruri olan milli barışığa çağırıblar. Bu barədə cümə günü, iyulun 18-də Ukrinform məlumat yayıb.

Hesabatda əsas müzakirə mövzularının Suriyanın cənubundakı Əs-Suveyda əyalətində baş verən hərbi toqquşmaların, həmçinin İsrailin Dəməşqdəki hərbi və strateji hədəflərə həyata keçirdiyi silsilə hava zərbələri olduğu qeyd edilib. BMT baş katibinin Yaxın Şərq, Asiya və Sakit Okean üzrə köməkçisi Xalid Xiari bildirib ki, BMT-nin baş katibi Antonio Quterreş mülki əhaliyə qarşı hər hansı zorakılığı qətiyyətlə pisləyir. O, həmçinin məzhəblərarası münaqişələri alovlandıran və 14 illik münaqişədən sonra Suriya xalqını sülh ümidindən məhrum edən hərəkətlərdən narahatlığını ifadə edib. Xiarinin sözlərinə görə, druzlarla milli təhlükəsizlik qüvvələri arasında toqquşmalar İsrailin hücumları ilə birlikdə Suriyanın siyasi transformasiyası üçün ciddi təhlükə yaradır. Baş katibin köməkçisi vurğulayıb ki, Bəşər Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra Əs-Suveyda əyalətində və bütövlükdə ölkədə sabitlik və təhlükəsizliyə gedən yol yalnız Suriyadakı bütün sosial və dini qrupların nümayəndələrinin iştirakı ilə hərtərəfli milli barışıq yolu ilə mümkündür. Görüş zamanı Yunanıstanın xarici işlər naziri George Gerapetritis mülki şəxslərə və dini obyektlərə edilən hücumları qətiyyətlə pisləyib. O, Savarda Müqəddəs Mixail Yunan Katolik Kilsəsinə son hücumlar və Müqəddəs Elias pravoslav kilsəsi yaxınlığında törədilən terror aktlarına xüsusi diqqət yetirib. Onun sözlərinə görə, bu hadisələr vahid Suriyada xristian icmasının və digər etnik və dini qrupların tam müdafiəsinin təmin edilməsinin zəruriliyini bir daha təsdiqləyir. Gerapetritisin Suriyadakı zorakılıqların beynəlxalq standartlara uyğun şəffaf və operativ şəkildə araşdırılmasının vacibliyini də vurğuladığı da bildirilir. Bu yolla o, Suriyanın keçid administrasiyasının druzlarla barışıq əldə etməsi və günahkarları məsuliyyətə cəlb etmək niyyəti barədə bəyanatını şərh edib.

Ehtiyacı olan druz həqiqətən də druzdur

Suriyanın keçid hökuməti iyulun 13-dən hökumət qüvvələrinin köməyi ilə druz milisləri ilə silahlı bədəvilər arasında qanlı toqquşmaların davam etdiyi ölkənin cənubundakı Əs-Suveyda əyalətindən öz hərbi hissələrini geri çəkdiyini açıqlayıb. Qərar İsrail Hərbi Hava Qüvvələrinin Suriya Baş Qərargahı və Dəməşq Sarayı qarşısındakı xəbərdarlıq zərbələrindən sonra qəbul edilib. İsrail hökuməti bunun druzların çoxluq təşkil etdiyi əyalətdə qətliamın qarşısını almaq üçün edildiyini bildirib. Bu arada yüzlərlə israilli druz İsraillə Suriya arasındakı sərhədi keçərək suriyalı qardaşlarının köməyinə qaçıb.

Dəməşq qüvvələrinin Suriyanın cənub bölgələrindən çıxarılmasına iyulun 16-da axşam saatlarında başlandığını elan edib. Qeyd edilib ki, belə bir qərar prezident Əhməd əl-Şaraanın başçılıq etdiyi keçid hökuməti ilə Əs-Suveyda ağsaqqalları arasında əldə olunan razılaşmalara əsasən verilib. Mətni keçid hökumətinin Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən dərc edilən sazişdə deyilir ki, Dəməşq cənub bölgələrində “bütün hərbi əməliyyatların tam və dərhal dayandırılmasını” təmin etməyi, habelə müqavilələrin icrasına nəzarət etmək üçün druzların ruhani liderlərinin iştirakı ilə bir komitə çağırmağı öhdəsinə götürür.

Suriya hakimiyyətinin açıqlaması ABŞ-ın dövlət katibi Marko Rubionun X sosial şəbəkədəki paylaşımından sonra yayılıb. Amerika diplomatiyasının rəhbəri Vaşinqtonun “Suriyadakı toqquşmalarda iştirak edən bütün tərəflərlə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu” bildirib. “Biz bu həyəcanlı və dəhşətli vəziyyətə son qoyacaq konkret addımlar barədə razılığa gəldik”, – deyə cənab Rubio bildirib: “Bu, bütün tərəflərdən öhdəliklərini yerinə yetirməyi tələb edəcək. Biz bunu tamamilə gözləyirik”. İyulun 16-da axşam jurnalistlərə açıqlama verən Dövlət Departamentinin rəhbəri İsrailin həmin gün Suriyanın paytaxtına endirdiyi hava zərbələrini “anlaşılmazlıq” adlandırıb.

İsrail Hərbi Hava Qüvvələri bazar ertəsindən bəri ölkənin cənubunda Suriya hökumət qüvvələrinə hücum edib, lakin çərşənbə günü Dəməşqə zərbələr endirib. Baş Qərargah və Suriya Müdafiə Nazirliyinin yerləşdiyi kompleks, həmçinin prezident sarayı bombardmana məruz qalıb. “Biz sərhədin o biri, yəni şimal tərəfinə düşmən elementlərin yaranmasının qarşısını almaq, İsrail Dövlətinin vətəndaşlarını qorumaq və druzlara zərər verməmək üçün qətiyyətlə hərəkət edirik”, – İDF Baş Qərargah rəisi Eyal Zamir bildirib. “Biz Suriyanın cənubunun terrorun qalasına çevrilməsinə imkan verməyəcəyik. Biz heç kimə arxalanmayacağıq, sərhəd boyu druz icmalarını qoruyacağıq.

Suriyanın cənubunda toqquşmalara səbəb iyulun 11-də silahlı bədəvilərin Əs-Suveyda-Dəməşq şossesi ilə yük maşını ilə hərəkət edən druz tərəvəz satıcısına hücumu olub. Cavab olaraq druz milisləri bir neçə bədəvini qaçırıblar. Onlar da öz növbəsində druzlara hücum etməyə başladılar və silahlı toqquşmalar ciddi şəkildə alovlananda Suriyanın keçid hökuməti iyulun 15-də qoşunlarını Əs-Suveydaya gətirib. Şahidlərin sözlərinə görə, onlar druzlara qarşı məhkəmədənkənar repressiyalara əl atıblar.

Buna cavab olaraq israilli druzlar sərhədin o biri tərəfindəki qəbilə yoldaşlarını qorumaq üçün sərhəd hasarını yarıblar. Rəsmi hesablamalara görə, təkcə iyulun 15-16-da 1000-ə yaxın israilli druz Suriyaya daxil olub. Onların arasında hətta bir neçə Knesset üzvü, o cümlədən Yisrael Beiteinu partiyasından olan parlamentari Həməd Amar da öz hərəkətlərini sərhədi keçmək qərarına gələn İsrail druzlarının vətənə qayıtmasının zəruriliyi ilə izah edib. Cənab Əmmar Suriyada baş verən hadisələrdən danışaraq, bu hadisələrdə HƏMAS-ın 2023-cü il oktyabrın 7-də törətdiyi qırğınla bənzətməni görüb. “Suriya rejiminin dəstəklədiyi milislər kəndlərə soxulub, beş, yeddi və on yaşlı qızları zorlayıb, qadın və kişiləri öldürüb, evləri yandırıb və s. Söhbət əsl qırğından gedir”, – deputat bildirib.

Suriya keçid hökumətinin prezidenti əl-Şaraa da çıxış edərək, İsraili Suriya Ərəb Respublikasında “mülki və hökumət obyektlərinə genişmiqyaslı hücumlarda” ittiham edib. Prezident suriyalı druzlara da müraciət edib: “Biz sizi xarici qüvvəyə təslim etmək cəhdini rədd edirik… Biz müharibədən qorxanlardan deyilik. Biz həyatımızı çətinliklərin öhdəsindən gəlməyə və xalqımızı qorumağa həsr etmişik, lakin suriyalıların maraqlarını xaos və dağıntıdan üstün tutmuşuq”.

V.VƏLİYEV