Şəxsi sərhədlər insanın mənəvi, emosional və fiziki təhlükəsizliyini təmin edən daxili qanunlardır. Bu sərhədlər insanın “harada başladığını” və “başqasının harada bitdiyini” müəyyənləşdirir. Lakin kollektivist cəmiyyətlərdə, xüsusilə də Azərbaycan kimi ənənəvi sosial dəyərlərin güclü olduğu toplumlarda şəxsi sərhədlər tez-tez ailə, qohum-qonşu, hətta tanımadığımız insanlar tərəfindən pozula bilər. “Ayıbdır”, “el-aləm nə deyər?”, “bunu etmə, qızsan” kimi ifadələr bu müdaxilənin sosial alətləri kimi çıxış edir. Bu müdaxilə bəzən məsləhət adı ilə təqdim olunsa da, nəticə etibarilə fərdin qərar azadlığını və özünüifadəsini məhdudlaşdıra bilər.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

Şəxsi sərhəd nədir?

– Psixoloji və sosial anlamda sərhədlərin izahı

-Fiziki, emosional və intellektual sərhədlər

Müdaxilə formaları

-Ailə və qohum təzyiqlər

-Cinsə, yaşa və sosial statusa görə gözləntilər

-Sosial şəbəkələrdə şəxsi həyatın ictimailəşməsi

Sərhəd pozuntularının fəsadları:

-Psixoloji gərginlik və şəxsiyyətin inkişafının ləngiməsi

-Özgüvənin azalması, qərarsızlıq, asılılıq duyğusu

Sərhədləri necə qorumaq olar?

– “Yox” deməyi öyrənmək

– Emosional zəkanın rolu

-Hüquqi və sosial müdafiə vasitələri

Müasir gənclik bu sərhədləri qorumaqda nə qədər uğurludur?

Müasir gənclik əvvəlki nəsillərlə müqayisədə şəxsi sərhədlərin mahiyyətini daha yaxşı anlayır və bu sərhədləri qorumaqda daha çox israrlıdır. Bu, qloballaşma, texnoloji inkişaf və fərdi hüquqların daha geniş şəkildə təşviq olunması ilə bağlıdır. Xüsusilə şəhər mühitində böyüyən və ali təhsil alan gənclər arasında “yox” demə bacarığı, şəxsi məkan və qərarların toxunulmazlığı kimi anlayışlar daha çox dəyərləndirilir.

Lakin bu müsbət tendensiyalara baxmayaraq, bir sıra maneələr də qalmaqdadır:

Kollektiv mədəniyyətin təsiri: Azərbaycanda ailə və cəmiyyətin qərarvermə prosesinə təsiri yüksəkdir. Bu, bəzən fərdin sərbəst seçim imkanlarını məhdudlaşdırır.

Qeyri-rəsmi təzyiqlər: Sosial normalar, adət-ənənələr və “el nə deyər?” düşüncəsi hələ də gənclərin sərhəd qoymaq cəhdlərini çətinləşdirir.

Gender fərqləri: Qızlar arasında sərhədlərin pozulması daha tez-tez müşahidə olunur. Məsələn, geyim, evlənmək yaşı, təhsil və iş seçimi kimi sahələrdə müdaxilə hallarına daha çox rast gəlinir.

Emosional asılılıq və qorxu: Bəzi gənclər valideynlərini incitməmək, ailə üzvlərini itirmək qorxusu ilə öz sərhədlərini qoruya bilmir və susqunluq göstərirlər.

Rəqəmsal dövrün çətinlikləri: Sosial şəbəkələrdə paylaşım və informasiya bolluğu da sərhədlərin pozulmasına səbəb ola bilər. Məlumatların könülsüz yayılması və rəqəmsal müdaxilə gənclərin özəl həyatına təsir göstərir.

Müasir gənclər nəzəri olaraq sərhədlərin önəmini anlayır və onları qorumaq istəyi ilə fərqlənir. Lakin bu istəyin praktikaya keçməsi üçün daha çox psixoloji dəstək, ailədaxili münasibətlərin tənzimlənməsi, hüquqi biliklərin artırılması və maarifləndirmə tədbirləri zəruridir.

Azərbaycan cəmiyyətində şəxsi sərhədlər nə dərəcədə tanınır və qəbul edilir?

Azərbaycan cəmiyyəti kollektivist dəyərlərə əsaslanan, ailə və yaxın sosial çevrənin həyatın müxtəlif sahələrinə müdaxiləsini legitim sayan bir toplumdur. Belə bir mədəni konteksdə şəxsi sərhədlər çox zaman açıq şəkildə tanınmır və ya kifayət qədər hörmət olunmur. Şəxsi sərhədlərin tanınması həm ictimai münasibətlərdə, həm ailə daxilində, həm də peşə mühitində müəyyən məhdudiyyətlərlə qarşılaşır.

Ailə və şəxsi sərhədlər

Azərbaycan ailə modelində valideynlərin, xüsusilə də yaşlı nəslin gənclərin həyat seçimlərinə müdaxiləsi geniş yayılmışdır. Bu, aşağıdakı sahələrdə özünü göstərir.

-Təhsil və peşə seçimi

-Evlilik qərarları və ailə həyatı

-Geyim və davranış tərzi

-Gündəlik qərarvermə prosesi

Burada əsas arqument “yaxşılıq istəyirik” və ya “tərbiyə məsuliyyətimiz var” kimi səbəblərlə müdaxilənin normallaşdırılmasıdır.

Cəmiyyət və sosial mühakimə

“El nə deyər?” prinsipi bir çox fərdi qərarların üzərində təsiredici amil olaraq qalır. Bu, şəxsi sərhədlərin pozulmasına rəvac verən və fərdin özünü ifadə azadlığını məhdudlaşdıran ictimai təzyiq formasıdır.

Xüsusilə kənd və yarımşəhər mühitlərində ictimai nəzarət və kollektiv mühakimə daha güclüdür.

Gender fərqləri və sərhəd hüququ

Şəxsi sərhədlərin tanınması məsələsində qadınlar kişilərlə müqayisədə daha çox çətinliklə üzləşirlər. Qadınların şəxsi seçimlərinə müdaxilə halları daha çox olur – bu həm ailə daxilində, həm də ictimai mühitdə müşahidə olunur.

Şəhərləşmə və yeni nəsil fərqliliyi

Son illərdə, xüsusilə Bakı və iri şəhərlərdə təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi, psixoloji maariflənmənin artması və fərdi hüquqların müzakirəyə çıxarılması nəticəsində şəxsi sərhədlərə hörmət etmə tendensiyası yüksəlməkdədir. Gənc nəsil şəxsi məkan, emosional sərhəd, şəxsi seçim azadlığı kimi anlayışlara daha açıqdır.

Azərbaycan cəmiyyətində şəxsi sərhədlər ənənəvi dəyərlərlə müasir yanaşmalar arasında bir keçid dövründədir. Hərçənd ki, kollektivist dəyərlər hələ də güclü mövqedədir, fərdi azadlıqların və hüquqların tanınması istiqamətində yavaş, lakin sabit dəyişikliklər müşahidə olunur. Bu dəyişikliklərin sürətlənməsi üçün hüquqi maarifləndirmə, psixoloji dəstək xidmətləri və ictimai diskursda bu mövzunun aktiv təşviqi mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Ayşən Vəli