20-ci əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən dərin və fəlsəfi yazarlarından olan Hüseyn Cavid, yalnız romantik və idealist poetikasının gücü ilə deyil, həm də insan və cəmiyyət haqqında ortaya qoyduğu düşüncə qatları ilə fərqlənir. Onun dramaturgiyasında yer alan qadın obrazları, dövrünün dominant kişi yönlü ədəbi təsvirlərini aşaraq, daha mürəkkəb və çoxqatlı mənalarla yüklənmişdir. Lakin bu sual hələ də aktualdır: Hüseyn Cavidin qadın obrazlarına yanaşması feminist bir mövqe sayıla bilərmi? Yoxsa o, daha çox humanist fəlsəfəyə əsaslanaraq qadın və kişi arasında bərabər mənəvi dəyər üzərində dayanan universal bir dünyagörüşün təmsilçisidir?

Ədəbiyyatda feminist yanaşma, yalnız qadının mərkəzə alınması ilə məhdudlaşmır. Bu yanaşma qadın təcrübəsinin təhrif olunmadan, müstəqil və aktiv şəkildə təqdim edilməsini, patriarxal ideologiyaların ifşasını və gender münasibətlərinin tənqidini də özündə ehtiva edir. Cavidin əsərlərində qadınlar zaman-zaman klassik Şərq ədəbiyyatındakı passiv, itaətkar, gözəllik simvolu olan tipləri aşaraq, sosial tənqid vasitəsinə çevrilirlər. Onlar mübarizə aparır, sevgi və din uğrunda seçim edir, azadlıq arzularını ifadə edirlər. Bu da Cavidin qəhrəmanlarını zamanının kişi mərkəzli düşüncə sistemindən fərqli mövqeyə daşıyır. Məsələn, “Afət” əsərindəki qadın obrazı yalnız klassik gözəllik simvolu deyil, eyni zamanda düşüncəsi, öz iradəsi və qərarları ilə kişi qəhrəmanları təsiri altına alan bir güc simvoludur. Tənqidçi A. Nəvai qeyd edir ki, “Cavid qadını təkcə estetikanın deyil, həm də etik qərarların daşıyıcısı kimi təqdim edir” (Nəvai, 1989, s. 143). Bu yanaşma, qadını sadəcə romantik predmet kimi deyil, mənəvi və əqli subyekt kimi göstərən bir tendensiyanın xəbərçisidir. Digər tərəfdən, Hüseyn Cavidin idealları yalnız qadın azadlığı ilə məhdudlaşmır. O, bəşəriyyətin bütövlükdə azadlıq, ədalət və mənəvi təmizlənmə yolu ilə qurtuluşuna inanan humanist idi. Bu səbəbdən Cavidin qadın təsəvvürü yalnız feminist nəzəri çərçivədə oxunmamalıdır. O, qadının hüquqlarını müdafiə edərkən bunu bir “cins mübarizəsi” yox, daha çox bir “insan mübarizəsi” səviyyəsində təqdim edir. Belə ki, “Şeyx Sənan” əsərində Tamara obrazı yalnız qadın olaraq yox, fərqli dinə və dünyagörüşə sahib bir insan olaraq sevginin, azad seçimin simvoluna çevrilir.

Hüseyn Cavidin qadın obrazları Azərbaycan ədəbiyyatında nadir hallarda rast gəlinən mürəkkəb və çoxsəviyyəli fiqurlardır. Onun dramaturgiyasında qadınlar yalnız bir sevgi obyekti və ya ailə modeli olaraq deyil, həm də ictimai düşüncənin daşıyıcısı, mənəvi inqilabın başlanğıcı, bəzən də insanlığın vicdanı kimi təqdim olunurlar. Məhz bu çoxqatlılıq Hüseyn Cavidin qadın obrazlarını nəinki o dövr üçün, hətta bu gün üçün də tənqidi-fəlsəfi müzakirəyə açıq edir.

Hüseyn Cavidin “Afət” əsəri Azərbaycan dramaturgiyasında qadın obrazının transformasiyası baxımından əhəmiyyətli bir dönüş nöqtəsidir. Afət obrazı, dövrün klassik patriarxal tələblərindən fərqli olaraq passiv və itaətkar qadın modeli deyil. O, öz arzularını ifadə etməkdən çəkinməyən, azad iradə sahibi olan, eyni zamanda daxili əzab və mübarizə yaşayan mürəkkəb bir obrazdır. Afət öz seçimi ilə sevgi uğrunda cəmiyyətə, kişiyə və bütövlükdə sistemə qarşı durur. Bu cəhətləri ilə o, yalnız bir qadın obrazı deyil, “öz kimliyi uğrunda mübarizə aparan subyekt” kimi çıxış edir. Feminist tənqidçi Simone de Beauvoir “qadın doğulmaz, qadın olunur” deyərkən məhz bu tip obrazların əhəmiyyətini vurğulayırdı. Afət də qadınlığı cəmiyyətin diqtəsi ilə yox, öz daxili seçimi ilə müəyyənləşdirən bir obrazdır. Lakin burada vacib bir sual doğur: Afətin sonu faciə ilə bitdiyinə görə o, azadlıq uğrunda şəhid olan bir simvoldur, yoxsa Cavidin romantik idealizmində fədakarlıqla əvəzlənən qadın obrazıdır? Əgər bir qadın öz azadlığının bədəli kimi ölümə məhkum edilirsə, bu onu feminist fiqurdan çox romantik qurban obrazına çevirə bilər.

“Şeyx Sənan” əsərində qadın obrazı din, irq və mədəniyyət fərqləri kontekstində işlənir. Tamara xristian bir qız, Şeyx Sənan isə müsəlman din adamıdır. Onların sevgisi bir romantik hekayədən daha artıqdır bu, Cavidin mədəni və dini sərhədlərə qarşı üsyanının təcəssümüdür. Tamara dini və sosial təzyiqlərə qarşı çıxaraq, sevgisi naminə öz ailəsindən və kimliyindən imtina edir. Lakin Cavid bu seçimi təkcə emosional deyil, ideoloji və fəlsəfi bir akt kimi təqdim edir. Tamaranın obrazında qadın tabe olan yox, seçən və dəyişən subyektdir. Bu, patriarxal ədəbiyyatda nadir bir haldır. O, nəinki sevir, həm də öz dini, sosial və ailəvi identikliyinə qarşı çıxaraq insan olaraq mövqe tutur. Bu, qadın iradəsinin, azad seçiminin və fərdi dəyərlərin tərənnümüdür. Bu baxımdan Tamara obrazı feminist subyektivlik anlayışı ilə səsləşir. O, sevgi uğrunda yalnız qadın olaraq deyil, bir insan olaraq öz mövqeyini seçir və müdafiə edir. Feminist nəzəriyyəçi Judith Butler-in fikrinə görə, gender kimliyi cəmiyyətin dayatmalarına qarşı özünü ifadə etmə aktında formalaşır. Tamara bu aktı yerinə yetirir.

Cavidin bir sıra əsərlərində qadınlar ilahi dəyərlərin, pak sevginin və mənəvi sükunətin daşıyıcısı kimi təqdim olunur. Bu obrazlar daha çox ideal qadınlıq konsepsiyası üzərində qurulmuşdur. Məsələn, “Peyğəmbər” və ya “İblis” kimi əsərlərdə qadınlar bəzən məsumluğun rəmzi, insanlığın qurtuluşuna aparan bir işıq kimi göstərilir. Bu isə feminist tənqidin əsas iradələrindən biridir: Qadın azad deyilsə, müqəddəsliyə məhkumdur. Onun müqəddəs və fədakar obrazı da, əslində, onu yenidən bir qəlibin içində boğur. Bu kontekstdə Cavidin qadını yenə də aktiv deyil, ideallaşdırılmış bir passiv varlıq halına gələ bilər. Feminist nəzəriyyədə bu, “müqəddəs qadın/ifritə qadın” dualizmi adlanır qadın ya pak və ideal olur, ya da pozucu və təhlükəli. Bu səbəbdən bəzi tənqidçilər Cavidin qadın obrazlarını həm azadlıq yönümlü, həm də metafizik qəliblərə salınmış hesab edirlər. Onun qadını sonda ya ölümlə cəzalanır, ya da ucaldılaraq cismaniliyindən uzaqlaşdırılır.

Hüseyn Cavidin qadına yanaşması klassik feminist nəzəriyyələrlə tam üst-üstə düşmür. O, qadın azadlığını müdafiə edir, qadınların subyektivliyini tanıyır, lakin bunu feminist ideologiyanın içindən yox, bəşəri idealların, ruhani axtarışların və mənəvi kamilliyin prizmasından həyata keçirir. Ona görə də onu çağdaş anlamda feminist adlandırmaq çətindir. Lakin “proto-feminist” və ya “humanist-feminist” adlandırmaq mümkündür. Çünki o, qadını tabe yox, təyin edən, ruhani yüksəlişin mümkün daşıyıcısı kimi təqdim edir. Bəzi qadın qəhrəmanlarının faciəvi sonluğu da Cavidin onların ictimai sərhədlərə sığmayan varlığını göstərə bilməsi üçündür.

Ədəbiyyatşünas Gülər Abdullayeva yazır:

“Cavid qadın qəhrəmanları vasitəsilə yalnız məhəbbəti deyil, azad iradənin nə qədər ağır nəticələr doğura biləcəyini də göstərir. Bu, həm ictimai bir tənqid, həm də mənəvi məsuliyyət çağırışıdır” (Abdullayeva, 2007, s. 201).

Cavidin qadını nə yalnız patriarxal ədəbiyyatın səssiz və itaətkar figuru, nə də radikal bir feminist inqilabçıdır. O, daha çox bəşəri varlıq kimi təqdim olunan, düşünən, seçən, məğlub olan, amma passiv olmayan bir ruhdur. Əsərlərindəki qadınlar Afət, Tamara, Humay, Səadət və digərləri hər biri fərqli cəbhələrdə bir mübarizə aparır. Kimisi sevgi uğrunda cəmiyyətlə, kimisi dinlə, kimisi isə öz içindəki ziddiyyətlə vuruşur. Onların taleləri çox zaman faciəvi olsa da, bu faciə qadınların passivliyindən yox, onların sərhədləri aşmaq cəhdindən doğur. Məhz bu cəhd, qadını tabe olan yox, mövcudluğu ilə sual verən və pozan varlıq kimi göstərir. Bununla belə, Hüseyn Cavidin qadını tam mənada feminist nəzəriyyənin istədiyi kimi cismani, iqtisadi və sosial azadlığa sahib, öz agentliyini sonadək qoruyan bir subyekt deyil. O, qadını daha çox mənəvi azadlığa, ruhani təkamülə doğru aparır. Cavidin qadın anlayışı ilə Qərb feministlərinin qadın idealları arasında bir məsafə var. Amma bu məsafə Cavidin qadına aşağıdan baxmasından yox, onun qadına başqa, daha poetik, daha metafizik bir baxışla yanaşmasından qaynaqlanır. Bu səbəbdən Hüseyn Cavidə “feminist” demək nə qədər qeyri-dəqiqdirsə, onu qadın azadlığı ideyasından uzaq hesab etmək də bir o qədər haqsızlıq olardı. Onun qadın anlayışı klassik feminizmdən daha çox humanizm və mənəvi bərabərlik anlayışına söykənir. O, qadın və kişini qarşı-qarşıya qoymur; əksinə, onların hər ikisini eyni bəşəri zəminin üzərində birləşdirir. Onun üçün qadın yalnız seviləcək və qorunacaq bir varlıq deyil, həm də insanlığın vicdanı, mənəviyyatın təmsilçisidir.

Əgər çağdaş nəzəriyyələrin dili ilə danışsaq, Cavidin qadın obrazları onu “proto-feminist” və ya “humanist-feminist” kateqoriyasına daxil edir. O, qadını “digəri” olmadan, kişi ilə bərabər səviyyədə, bəzən ondan daha irəlidə, daha ruhi bir varlıq kimi təqdim edir. Onun qadınları, təkcə sevən deyil, həm də sorğulayan, tabe olmayan, qurban olan amma susmayan qadınlardır.

Hüseyn Cavidin qadın təsəvvürü nə təkcə dönəmin ideologiyasına sığır, nə də təkcə bugünün feminist ölçülərinə. O, keçmişin çərçivələrini pozan, gələcəyin azad insan modelini axtaran bir düşüncə sahibi idi. Onun qadınları, bəlkə də azad deyildilər amma azadlığı istəyirdilər. Bəlkə də sonda uduzurdular amma susmur, müqavimət göstərirdilər. Və bu, bəlkə də əsl azadlıq anlayışının başlanğıcıdır.

Nigar Şahverdiyeva