Xəzər dənizi və Zəngəzur dəhlizi Rusiya ilə Qərbin qarşıdurmasında

Cənubi Qafqazda müxtəlif blokların silahlı qüvvələrinin fəallığı müşahidə olunur. Xəzər dənizində Rusiya-İran CASAREX 2025 təlimləri başa çatıb. Bu arada NATO-nun “Agile Spirit 2025” manevrləri Türkiyə və Gürcüstanda başlayıb və avqustun 6-da başa çatacaq.Təlimlər ABŞ və İsrailin İranı yeni zərbələrlə hədələdiyi, Ermənistan və Azərbaycanda anti-Rusiya əhval-ruhiyyəsinin artdığı bir şəraitdə keçirilir. Moskva və Tehran Xəzər dənizində və Cənubi Qafqazda öz mövqelərini müdafiə etməyə çalışacaqlar. İran KİV-lərinin məlumatına görə, birgə CASAREX 2025 təlimləri “iki ölkənin hərbi-dəniz qüvvələri arasında axtarış-xilasetmə əməliyyatları sahəsində əməkdaşlığı gücləndirmək və Xəzər dənizində naviqasiya təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi daşıyıb”.

Xəzər daxili dənizdir və regionun əksər dövlətlərinin mövqeyi ondan ibarətdir ki, burada qeyri-regional ölkələrin silahlı dəniz qüvvələrinə yer yoxdur. Baxmayaraq ki, bu tezisə etiraz edilir. Müşahidəçilər diqqəti Azərbaycan mətbuatında Bakının Rusiya sərhədləri yaxınlığında Türkiyə və NATO hərbi bazalarını yerləşdirə biləcəyini iddia edən nəşrlərə yönəldiblər. Məsələn, “Minval Politia” nəşri yazır: “Artan təhlükə qarşısında Bakının radikal qarşısının alınması tədbirləri nəzərdən keçirmək hüququ var. Mümkün addımlardan biri NATO bazasının Azərbaycanda, məsələn, Xaçmaz bölgəsində, Rusiya ilə sərhədlər yaxınlığında yerləşdirilməsi ola bilər. Belə bir addım beynəlxalq hüququ pozmayacaq və Azərbaycan ilə NATO arasında mövcud Fərdi Tərəfdaşlıq Fəaliyyət Planına (İPAP) əsaslanacaq”.

Media Türkiyə və Azərbaycanın hərbi idarə rəhbərlərinin bu yaxınlarda imzaladığı qarşılıqlı hərbi təhlükəsizliyin gücləndirilməsinə dair anlaşma memorandumunda guya “Türkiyə hərbi bazalarının 2027-ci ilə qədər orada NATO bölmələrinin yerləşdirilməsi imkanının rəsmi açılışından” bəhs etdiyinə diqqət çəkib. Qeyd edək ki, Türkiyə ordusu de-fakto Qarabağ uğrunda müharibədən bəri Azərbaycanda “qeydiyyatdan keçib”. “Rusiyanın Xəzər dənizində və bütövlükdə Cənubi Qafqazda öz maraqlarını müdafiə etmək üçün siyasi, maddi və hərbi resursları var. Rusiya və İran donanmaları birlikdə regionda əsas müdafiə yumruğunu təşkil edirlər. Və onlar bir yerdə olduqları halda üçüncü ölkədən hər hansı bir gəminin Xəzər dənizində peyda olması ehtimalı azdır. Burada Türkiyənin diplomatik bazasının açılması ehtimalı var. Bakıya münasibətdə isə Moskva və Tehran tərəfindən maddi amillər tətbiq edilməlidir”, – deyə rusiyalı hərbi ekspert bildirib.

Ekspert xatırladıb ki, bu yaxınlarda İrandan iki yüksək rütbəli məmur – Ali Rəhbərin baş müşaviri Əli Laricani və müdafiə naziri Əziz Nəsirzadə Rusiyaya səfər edib. İran nümayəndələri Rusiya Federasiyasının hərbi və siyasi rəhbərliyi, o cümlədən Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə görüşüblər. “Ola bilsin ki, Xəzər dənizində və Transqafqazda təhlükəsizliyin birgə gücləndirilməsi məsələləri müzakirə olunub”, ekspert əmindir ki, NATO-nun Cənubi Qafqazda bu yaxınlarda başlayan Agile Spirit 2025 manevrlərinin məqsədlərindən biri də “Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanın hərbi əməliyyatları teatrlarında alyans ölkələrinin Rusiya və İrana qarşı hərəkətlərini təcrübədən keçirməkdir”.

İyulun 21-dən 23-dək Amerika paraşütçüləri türk qoşunları ilə birlikdə Kayseridə (Türkiyə) hava-desant təlimi, o cümlədən tanış olmayan dağlıq və meşəlik əraziyə paraşütlə tullanmalar təşkil edib. “Şimali Atlantika Alyansı üçün bu cür tapşırıqlar Donald Trampın rəhbərlik etdiyi ABŞ administrasiyasının təxminən 40 km uzunluğunda olan Zəngəzur dəhlizinə nəzarəti ələ keçirmək istəyi ilə əlaqələndirilə bilər. Bu, Ermənistan-İran sərhədi və Ermənistanın Zəngəzur bölgəsindəki Araz çayı boyunca yerləşən ərazidir, burada Azərbaycandan Türkiyəyə və onun daha da yaxınlığındakı Naxçıvana ən qısa quru yolu var”, hərbi ekspert, uzun müddət Zaqafqaziyada Rusiya Qüvvələri Qrupunun komandirinin müavini olmuş istefada olan general-leytenant Yuri Netkaçev bildirib.

Netkaçevin sözlərinə görə, iyulun 25-dən avqustun 6-dək Gürcüstanda Ukrayna və Gürcüstan da daxil olmaqla 12 NATO ölkəsinin iştirakı ilə Agile Spirit 2025-in qərargahı və poliqon mərhələsi keçiriləcək. Ermənistan və Yaponiya müşahidəçi qismində iştirak edəcək. Manevrləri ABŞ-ın Avropa və Afrikadakı komandanlığı USAREUR-AF idarə edir. İran və Zaqafqaziya ölkələri onun maraq dairəsindədir, o cümlədən Xəzər dənizini Türkiyə və Qara dənizlə birləşdirən strateji marşrutlar. Ekspert qeyd edir ki, Pentaqonun rəhbərliyi altında “Agile Spirit 2025” Gürcüstanın Qara dəniz sahilindəki Batumi və Poti dəniz limanlarından Azərbaycan və Ermənistana gedən nəqliyyat marşrutlarının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tədbirlər hazırlayacaq. Görünür, ABŞ və NATO artıq bu layihəyə Zəngəzur dəhlizinə nəzarəti də daxil ediblər.

Ötən çərşənbə günü mətbuatda amerikalıların İrəvan və Bakı ilə birlikdə Zəngəzur dəhlizinə nəzarətin 99 il müddətinə ABŞ-ın minə yaxın əməkdaşı olan özəl hərbi şirkətinə verilməsinə dair memorandumu təsdiqlədiyi iddia edilirdi. “Tramp körpüsü” adlanan bu layihəyə görə, ABŞ dəhliz boyu malların və sərnişinlərin tranzitindən əldə olunan gəlirin ən azı 40%-ni götürür. Erməni tərəfi isə cəmi 30% alır. İrəvan tezliklə bu məlumatı təkzib edib. Bununla belə, Vaşinqton belə layihələrə inanır. Və ABŞ prezidenti Donald Tramp bu yaxınlarda deyib ki, o, guya Ermənistan və Azərbaycanla “möcüzə göstərib” və Amerikanın Zəngəzur dəhlizinə mümkün nəzarətinə eyham vurub.

Media ABŞ-ın Ermənistandakı səfiri Kristina Kuinnin Araz vadisində kommunikasiyaların bloklanması ilə bağlı yerli hakimiyyət orqanları ilə aktiv məsləhətləşmələrə başladığını yazır. Bununla bağlı Dövlət Dumasının MDB işləri üzrə komitəsi sədrinin birinci müavini Konstantin Zatulin xatırladıb ki, Bakı ilə əvvəllər bağlanmış razılaşmalara əsasən, Azərbaycandan Ermənistan ərazisindən keçməklə Naxçıvana gedən nəqliyyat marşrutlarına nəzarət Rusiya sülhməramlıları tərəfindən həyata keçirilməlidir. Deputat hesab edir ki, “İndi Azərbaycan belə razılaşmalardan uzaqlaşmaq istəyir”. O, əmindir ki, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan özü Zəngəzur dəhlizini Amerikanın nəzarətinə vermək istəyir.

İrəvan amerikalıların dəstəyi ilə rus sərhədçilərinin 2025-ci il yanvarın 1-dən Ermənistan-İran sərhədini tərk etməsinə nail olub. Ermənistan mediası yazır ki, İrəvan tezliklə Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi ilə bağlı müqavilədən rəsmən çıxacaq və Rusiyanın Gümrüdəki 102-ci hərbi bazasının çıxarılmasını tələb edəcək. Bəs onların yerinə kim gələcək? Amerikalılar və digər NATO ölkələri. Rusiya buna yol verməyəcəklərini deyirlər. Rusiyanın vəziyyəti düzəltmək və Cənubi Qafqazda geosiyasi maraqlarını müdafiə etmək üçün siyasi, diplomatik, iqtisadi və digər təsir rıçaqlarının olduğundan da danışırlar. İran bu işdə ona kömək edə bilər.

Zəngəzur dəhlizi yox, tələ?

Türkiyənin “Aydınlık” qəzeti yazır ki, Zəngəzur dəhlizinə nəzarəti ələ keçirməklə ABŞ İsraillə birlikdə Rusiyaya bitişik ərazilərdə mövcudluğunu gücləndirir. Bu, Qafqazda gərginlik və hətta müharibəyə səbəb ola bilər. ABŞ özü iddia edir ki, bu müdaxilə Azərbaycanla Ermənistan arasında uzun müddətdir davam edən mübahisəyə son qoyub. Ermənistan faktiki olaraq Zəngəzur dəhlizini ABŞ-a verir. Regionda geostrateji güc balansını sarsıdacaq bu addım ABŞ və İsrail üçün Qafqazda yeni təsir dairəsi açır. Türkiyə nəinki Rusiya və İranla münasibətlərini ciddi şəkildə pozacaq, həm də öz təhlükəsizliyini təhdid edəcək bir yola sövq edilir.

Ermənistan hökuməti Vaşinqtonla Zəngəzur dəhlizinin 42 kilometrlik hissəsinin 99 il müddətinə ABŞ-a verilməsi barədə razılığa gəlib. İspaniyanın Periodista xəbər saytının Fransadakı erməni diasporundan əldə etdiyi və “Aydınlıq” mənbələrinin də təsdiqlədiyi məxfi memoranduma görə, İran sərhədi boyunca uzanan Zəngəzur bölgəsində iqtisadi və hərbi dəhliz planlaşdırılır. Bura Azərbaycanı Naxçıvan, sonra isə Türkiyə ilə birləşdirən Zəngəzur dəhlizinin əsas halqasıdır. 2020-ci ildə Dağlıq Qarabağ müharibəsindən sonra Naxçıvan marşrutunun açılması Azərbaycanın əsas tələblərindən biri olub.

Şimal-şərqin mühasirəsi

Amerika layihəsi müttəfiqlərə fasiləsiz ticarət axını vəd edir, lakin Qafqazda yeni Soyuq Müharibə və ya hətta qaynar münaqişəyə səbəb ola bilər. Layihə potensial olaraq təkcə Rusiya və İran üçün deyil, həm də Türkiyə üçün strateji mühasirə ilə nəticələnə bilər.

Planın bir hissəsi olaraq, dəhliz Amerika şirkəti tərəfindən idarə olunacaq, təhlükəsizliyi isə özəl hərbi şirkətlər tərəfindən təmin edilən min silahlı döyüşçü təmin edəcək. Baxmayaraq ki, razılaşmaya əsasən, dəhliz Ermənistanın nəzarətində qalacaq, qüvvələrinin yerləşdirilməsi faktiki olaraq bölgənin artıq İrəvanın nəzarətində olmayacaq. Bu qüvvələr əsasən ABŞ və Qərb ordularından təqaüdə çıxmış muzdlulardan ibarət olacaq.

İqtisadi nəzarət də ABŞ-ın əlindədir

Maliyyə strukturu da Vaşinqtonun xeyrinə formalaşıb. Dəhlizdən əldə edilən gəlirin 40%-i Amerika əməliyyat şirkətinə veriləcək, Ermənistan isə cəmi 30%-lik payla kifayətlənmək məcburiyyətindədir. Bu isə iqtisadi suverenliyin məhdudlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Periodista xəbər verir ki, Ermənistan, Azərbaycan və ABŞ arasında “Tramp körpüsü nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasına dair Anlaşma Memorandumu” adlı sənəd imzalanıb.

ABŞ-ın Türkiyədəki səfiri Tomas Barak iyulun 17-də bildirib ki, Vaşinqton bölgəni “icarəyə götürmək” istəyir. Barak jurnalistlərə bildirib ki, Azərbaycan və Ermənistan arasında dəhlizlə bağlı mübahisələr “ABŞ sayəsində” həll olunacaq. “Tərəflər 32 kilometr yol üzərində uzanan mübahisəyə qarışıb. Münaqişə onilliklər ərzində səngimir. Nəhayət, Amerika müdaxilə etdi və təklif etdi: “Yaxşı, biz bunu öz üzərimizə götürəcəyik. Bizə 100 il müddətinə 32 kilometrlik yol verin və birlikdə istifadə edin”.

Azərbaycan bütün bu müddət ərzində Ermənistandan Naxçıvana nəqliyyat dəhlizinin açılmasını tələb edib. Lakin iyulun əvvəlində Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan bu təklifə loyal münasibətini bir daha nümayiş etdirib. Onun sözlərinə görə, dəhliz Azərbaycanın nəzarətinə keçə bilməz və məsələ qarşılıqlı ərazi bütövlüyü və bərabərlik prinsipləri əsasında həll edilməlidir. ABŞ-ın “bitərəflik” adı altında layihəyə cəlb olunması, görünür, Paşinyanın etirazlarını puça çıxarıb.

Dəhlizin potensialı

Forbes jurnalı Barakın bəyanatından dərhal sonra ABŞ-ın dəhlizdə dominantlıq etmək niyyətindən yazıb və layihəni Amerikanın regionda öz təsirini gücləndirmək üçün “yaradıcı” cəhdi adlandırıb. Jurnalın məlumatına görə, dəhlizdən potensial illik gəlir 50-100 milyard dollar arasındadır. Üstəlik, logistikaya qoyulan investisiyalar sayəsində ticarət həcminin sürətlə artması gözlənilir.

Forbes qeyd edir ki, dəhliz Azərbaycana Türkiyə vasitəsilə Avropaya neft ixracını genişləndirməyə imkan verəcək. Ukrayna münaqişəsi fonunda Avropa İttifaqı Rusiyadan enerji idxalını azaltmağa çalışır və bu cür alternativ marşrutlara üstünlük verir. Deməli, layihənin indiki formada həyata keçirilməsi Avropanın enerji təhlükəsizliyi baxımından da cəlbedicidir.

Jurnal hesab edir ki, “Avropanın 2030-cu ilə qədər qeyri-rus mənbələrindən əlavə 20 milyard kubmetr təbii qaza ehtiyacı olacaq. Ermənistan və Türkiyə arasında sərhədlərin normallaşdırılması Xəzərin ehtiyatlarına çıxışı genişləndirə və BP kimi şirkətlər üçün idxal xərclərini 10-15% azalda bilər”.

Bununla belə, Periodista vurğulayır ki, saziş Ermənistanda və xaricdəki erməni diasporunda ciddi hiddət doğurub. Paşinyanın bu şərtləri qəbul etməsi çoxları tərəfindən “milli xəyanət” kimi qiymətləndirilir. Bunun suveren hüquqların mərhələli şəkildə ötürülməsi olduğu iddia edilir.

Bu gedişat həm də onu göstərir ki, ABŞ-ın regiondan çıxması ilə bağlı Trampın dövründə səsləndirilən bəyanatlar əslində heç bir məna daşımır. Dəhlizdə Vaşinqtonla əlaqəli hərbi birləşmələrin daimi yerləşdirilməsi Amerikanın İranla sərhəddə və Rusiyaya bitişik ərazilərdə mövcudluğunu gücləndirmək üçün daha geniş strategiyanın bir hissəsidir. Regionda amerikapərəst qüvvələrin mövcudluğu mövcud geosiyasi qüvvələr balansını ciddi şəkildə sarsıda bilər. Üstəlik, İsrailin ABŞ vasitəsilə İranla sərhəddə təsirini və Azərbaycanla münasibətlərini artıracağı gözlənilir.

V.VƏLİYEV