ABŞ prezidenti Rusiyaya qarşı təzyiqi artırmağa hazırlaşır

ABŞ prezidenti Donald Tramp Rusiya ilə ticarət və sanksiya müharibəsi istiqamətində həlledici addım ataraq ona ultimatum göndərib: yaxın 10-12 gün ərzində Ukraynada hərbi əməliyyatları dayandırın, ya da Rusiya mallarını alan ölkələrə 100% rüsum tətbiq etməyə hazır olun. Vladimir Putinlə mümkün görüşlə bağlı sualı cavablandıran Donald Tramp deyib ki, o, “artıq danışıqlarda o qədər də maraqlı deyil”. Trampın Ağ Evə qayıtdıqdan sonra Moskvaya qarşı ən sərt bəyanatı Şotlandiyada Böyük Britaniyanın baş naziri Key Starmerlə görüşündən sonra olub. İndi əsas sual ondan ibarətdir ki, Donald Trampın hədəsi necə reallaşacaq və o, indiki administrasiyanın Ağ Evdə hakimiyyətinin ilk aylarında Moskva və Vaşinqtonun əvvəlki hadisələrinin üstündən xətt çəkərək Rusiya-Amerika münasibətlərində geri dönüş nöqtəsinə çevriləcəkmi?

Prezident Tramp Şotlandiyada Böyük Britaniyanın baş naziri Keir Starmer ilə danışıqlardan sonra Ukraynada döyüşləri mümkün qədər tez dayandırmaq və ya Rusiyadan enerji alan ölkələrə 100 faiz Amerika tarifləri tətbiq etməyə hazır olmaq üçün Rusiyaya açıq-aşkar qeyri-real ultimatum ünvanlayıb. “Trump Turnberry” qolf klubunun girişində baş nazir Starmer və həyat yoldaşı Viktoriyanın yanında dayanan prezident Tramp Rusiya ilə bağlı yeni rezonans doğuran açıqlama verib. Trampın bu etirafı onun İstanbulda üçüncü raund da daxil olmaqla Rusiya və Ukrayna arasında sülh danışıqlarına başlamaq üçün son həftələrdə etdiyi bir çox əvvəlki bəyanatları və səylərini ləğv edib və ya şübhə altına alıb.

Keir Starmer ilə danışıqlardan sonra Donald Tramp jurnalistlərə deyib: “Mən yeni bir son tarix təyin edəcəyəm – bu gündən təxminən 10 və ya 12 gün. Gözləmək üçün heç bir səbəb yoxdur. Mən səxavətli olmaq istəyirdim, ancaq biz heç bir irəliləyiş görmürük”. Onun sözlərinə görə, o, iyulun 14-də Rusiyaya verdiyi 50 günlük ultimatumun bitməsinə qədər vaxt itirmək fikrində deyil və indi diplomatiya, o cümlədən yüksək vəzifəli şəxslər arasında təmaslar vasitəsilə deyil, ikinci prezidentlik dövründə hələ də istifadə etmədiyi Rusiyaya qarşı ağrılı üsullarla qərar qəbul etməyə məcbur edəcək. “Biz sizinlə, bəlkə də, beş və ya dörd dəfə, dəfələrlə müzakirələr aparmışıq və fikirləşmişik ki, biz artıq hansısa həll yoluna gəlmişik. Sonra prezident Putin çıxıb Kiyevə raket zərbələri endirməyə başlayır… Mən də deyirəm: siz bunu edə bilməzsiniz. Ona görə də nə baş verəcəyini görəcəyik. Prezident Putindən çox məyus oldum. Ona görə də bu işi yenidən nəzərdən keçirəcəyik, ona 5 gün vaxt ayırmalıyam”, Tramp bildirib: “Mən daha onunla danışmaqda o qədər də maraqlı deyiləm”.

Beləliklə, o, nəinki təkbətək görüşlərin mümkün olmadığını, həm də Vladimir Putinlə telefon danışıqlarının əvvəlki raundunun başa çatmaq üzrə olduğunu açıq şəkildə bildirib. Donald Trampın Rusiya ilə münasibətlərə baxışlarında nəzərəçarpacaq təkamüldən xəbər verən yeni açıqlaması meqasensasiyaya çevrilməyib. Ötən cümə günü, iyulun 25-də başlayan Şotlandiyaya səfəri ərəfəsində Donald Tramp ilk dəfə etiraf edib ki, Rusiyanın ticarət tərəfdaşlarına qarşı 100% ikinci dərəcəli tariflərin tətbiqi onun sentyabrın 3-nə təyin etdiyi son tarixdən tez baş verə bilər. Bundan sonra ABŞ Dövlət Departamentinin rəsmi nümayəndəsi Tammi Bryus aydınlaşdırıb ki, bu müddət bundan sonra da müəyyən edilə bilməz.

Nəhayət, Moskvanın 50 gün ərzində Ukrayna nizamlanmasında irəliləyiş əldə etməsi üçün daha yumşaq tələbdən imtina edərək, Donald Tramp Rusiya ilə münasibətlərdə payı artırıb. Trampın yeni təhdidləri ilə bağlı Rusiya tərəfdən heç bir rəsmi açıqlama verilməyib. Lakin həmin günün əvvəlində, Trampın Şotlandiyadakı bəyanatlarından bir neçə saat əvvəl Vladimir Putinin mətbuat katibi Dmitri Peskov ABŞ və Rusiya prezidentlərinin görüşünün mümkünlüyü və şərtlərini müzakirə edib. “Hesab edirik ki, əvvəlcə ekspertlər səviyyəsində müəyyən işlər görməliyik, çünki bu işi, bu çətin, kobud işi prezidentlərin öhdəsinə buraxmaq tamamilə məntiqsizdir. Əvvəlcə hazırlaşmalı, nizamlanmanın parametrlərini tərtib etməli, sonra isə onları ən yüksək səviyyədə düzəltmək lazımdır, əksinə yox”, – Kremlin sözçüsü Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Vladimir Putinlə Vladimir Putin arasında İstanbulda görüş təşkil etməsi ilə bağlı Türkiyə prezidentinin son bəyanatını şərh edərkən bildirib.

Peskovun sözlərinə görə, Tramp sentyabrın 3-də militarist Yaponiya üzərində Qələbənin 80-ci ildönümünün və İkinci Dünya Müharibəsinin başa çatmasının qeyd olunacağı Çinə səfər etmək qərarına gəlsə, o zaman onun Pekində bayram tədbirlərinə dəvət olunmuş Vladimir Putinlə görüşü tamamilə mümkündür. “Putin özü belə bir səfərə hazırlaşdığını bildirib. Əgər ABŞ prezidentinin son nəticədə eyni tarixlərdə Çinə də səfər etməyi qərara aldığı ortaya çıxarsa, o zaman dövlət başçıları eyni şəhərdə olarsa, təbii ki, belə bir görüşü nəzəri cəhətdən istisna etmək olmaz”, – deyə Peskov izah edib.

Lakin Donald Trampın Şotlandiyadakı bəyanatlarından sonra belə bir təəssürat yaranır ki, indiki vəziyyətdə “ultimatum dilinin Rusiya üçün qəbuledilməz olduğunu” dəfələrlə vurğulayan Dmitri Peskovun digər bəyanatları daha məqsədəuyğundur. Eyni zamanda ekspertlər qlobal neft bazarı və Amerika iqtisadiyyatı üçün gözlənilməz nəticələrə görə prezident Trampın son nəticədə Rusiyaya qarşı təhdidini tam şəkildə həyata keçirəcəyinə şübhə edirlər. Reuters-in qeyd etdiyi kimi, Prezident Tramp çətin ki, Rusiya neftini alan ölkələrə 100 faizlik tariflər tətbiq etsin. Çünki bu, onun üçün siyasi təhlükəli inflyasiya təzyiqini artıracaq, xüsusən də Venesuela neftinin alıcılarına qarşı oxşar tədbirlər, xüsusən də Çində istənilən nəticəni vermədiyi üçün.

Bununla belə, Ağ Evin mətbuat katibinin müavini Anna Kelli xatırladıb ki, prezident Tramp vədlərinə əməl edir və bunu dəfələrlə sübut edib. “O, Putinə qarşı son dərəcə sərt mövqe tutdu, bütün mümkün variantları öz arsenalında qoydu, mövcud sanksiyaları qüvvədə saxladı və həmçinin Putini təslim olmaqdan imtina etdiyi təqdirdə sərt tariflər və sanksiyalarla hədələdi”, – xanım Kelli bildirib. Öz növbəsində, sanksiyaların icrasına cavabdeh olan ABŞ Maliyyə Nazirliyi öz bəyanatında Ağ Evin göstərişlərini yerinə yetirməyə hazır olduğunu açıqlayıb.

Açıq və birmənalı

Rusiya-Ukrayna danışıqlarının üçüncü raundunu dəyərləndirməkdə fasilə verən ABŞ prezidenti Donald Tramp nəhayət ki, açıq və birmənalı çıxış edib. Məlum oldu ki, o, Rusiya Federasiyasının hərəkətlərindən son dərəcə narazıdır və buna görə də indi Rusiya-Ukrayna münaqişəsini sentyabrın əvvəlinə deyil, 10-12 günə bitirməkdə israrlıdır. Əks halda Rusiyanın enerji resurslarını alan ölkələrin mallarına 100% rüsum tətbiq olunacaq. Trampın tonunu dəyişməsinə yəqin ki, onun son vaxtlar diplomatik arenada, ilk növbədə Aİ ilə danışıqlardakı uğurları təsir edib. ABŞ prezidenti əmindir ki, rüsumların artırılması istənilən nəticəyə nail olmaq mümkün olan universal silahdır.

Məsələnin arxa planını qısaca xatırlayaq: İyulun 23-də İstanbulda Rusiya-Ukrayna danışıqlarının üçüncü raundu baş tutdu və mahiyyətcə əvvəlki iki danışıqlarla eyni şəkildə başa çatdı. Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski bildirib ki, onun nümayəndə heyəti dərhal və qeyd-şərtsiz atəşkəs əldə etməyə və iki dövlət liderlərinin görüşünə nail olmağa çalışacaq. Rusiya nümayəndə heyəti əvvəllər dediklərini təkrarladı: Kreml yalnız münaqişənin Rusiya memorandumunda əksini tapmış və artıq Kiyev tərəfindən qəbuledilməz kimi tanınan əsas səbəblərin aradan qaldırılması əsasında sülhü qəbul edəcək. Nəticədə, üçüncü raundun yeganə praktik nəticəsi, ilk ikisi kimi, başqa bir məhbus mübadiləsinə dair razılaşma oldu. Ağ Ev mətbuat katibi Caroline Leavitt və dövlət katibi Marko Rubio vasitəsilə İstanbuldakı danışıqların nəticələrindən təmkinli narazılığını bildirib.

Tramp susdu. O, öz qiymətini yalnız çox vacib hesab etdiyi qələbəyə nail olduqdan sonra verdi: Aİ-dən ABŞ-a ixraca 15% tariflərin tətbiqi ilə bağlı razılığa gələ bildi. Aİ, digər məsələlərlə yanaşı, Rusiya neft və qazının alınmasını Amerika nefti, mayeləşdirilmiş təbii qaz və nüvə yanacağı ilə əvəz etməyə razılaşıb. Bütün bunlar, Trampın ümid etdiyi kimi, ABŞ və Aİ arasında ticarətdəki balanssızlığı düzəldəcək: bu disbalansla mübarizə indiki prezident üçün uzun illər əsl vəsvəsə olub. Aİ ilə razılaşma Şotlandiyada, Trampın Tornberidəki qolf klubunda əldə olunub. Orada Amerika prezidenti Avropa Komissiyasının rəhbəri Ursula fon der Leyenlə görüşüb.

Thornbury-də Tramp Britaniyanın baş naziri Keir Starmer ilə danışıqlar aparıb. Onlardan sonra o, Rusiya-Ukrayna nizamlanmasından danışıb. Tramp deyib ki, o, Vladimir Putinlə “artıq danışmaqda maraqlı deyil”, çünki onların işləyəcəyinə inanmır və sülhə doğru “heç bir irəliləyiş görmür”.

Trampın yeni ultimatumunun Amerikanın Rusiyanın enerji resurslarının əsas alıcısı Çinlə tarif danışıqlarının başa çatacağı tarixə təsadüf etdiyini görmək asandır. May ayında ABŞ və Çin tarif müharibəsini avqustun 12-nə qədər təxirə salmaq barədə razılığa gəliblər. Bu tarixə qədər Tramp AB ilə olduğu kimi çinlilərlə də razılığa gəlməyi planlaşdırır. İyun ayında o, nəticədə aşağıdakı kompromis əldə ediləcəyinə ümid etdiyini bildirib: Amerika Birləşmiş Ştatlarına Çin idxalına 55% rüsum və Çinə Amerika idxalına 10% Çin rüsumları. Tramp bu müqaviləyə Rusiya nefti və qazının alınmasından imtinanın daxil olub-olmadığını izah etməyib. Ancaq razılaşma olmazsa, ABŞ prezidenti istənilən halda Çin idxalına qadağanedici tariflər tətbiq edəcəyinə söz verib. Qeyd edək ki, Çin hakimiyyətinin nümayəndələri lazım gələrsə, Rusiya neftindən imtina etməyə hazır olduqları barədə heç bir açıqlama verməyiblər. Amma Rusiyanın enerji resurslarının digər böyük alıcısının nümayəndəsi belə bir bəyanatla çıxış edib. İyunun 17-də Hindistanın neft və qaz naziri Hardeep Singh Puri ölkəsinin Rusiyadan təchizatsız qalacağı təqdirdə “tamamilə narahat olmadığını” söyləyib. O, hindlilərin artıq enerji alışlarını şaxələndirdiyini vurğulayıb.

Hindistanın qaz aldığı ölkələrin sayı 27-dən 40-a yüksəlib və Rusiya nefti bazarda yeni oyunçularla əvəz oluna bilər. O, yeri gəlmişkən partiya yoldaşı və Hindistanın baş naziri Narendra Modinin yaxın tərəfdaşı olduğunu bildirib. Bu nədir? Boş cəsarət? Trampı qəzəbləndirmək istəməmək? Reuters agentliyinin məlumatına görə, Hindistanın bütün neft idxalının 35%-i Rusiyanın payına düşür. Hindistan iqtisadiyyatı üçün onları tez və ağrısız əvəz etmək mümkün olacaqmı? Bu sualın cavabı yəqin ki, avqustun 3-dən sonra, səkkiz OPEC+ ölkəsinin görüşü baş tutandan sonra daha aydın olacaq. Rusiyadan başqa, bura Səudiyyə Ərəbistanı, İraq, BƏƏ, Küveyt, Qazaxıstan, Oman və Əlcəzair daxildir. Sentyabr ayı üçün neft hasilatını artırıb-artırmamaq barədə razılığa gəlməlidirlər. Neft qiymətlərinin səviyyəsi G8 üzvlərinin əksəriyyətinin hansı qərarı dəstəkləməsindən asılıdır. Kifayət qədər aşağı qiymət Hindistanı Trampın ultimatumunu qəbul etməyə sövq edə bilər.

Rusiya üçün Hindistan bazarının itirilməsi əhəmiyyətli problem olacaq. Rusiyanın Hindistan neft idxalının cəmi 2%-ni təşkil etdiyi, Avropanın isə Rusiya neftinin əsas alıcısı olduğu 2021-ci ilin reallıqları həmişəlik yox oldu. Görünür, uğurdan başı gicəllənən Tramp məqsədinə çatacağına əmindir. Ən azı o, artıq gələcəyə, Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin bitdiyi və Trampizm ideoloqlarının nöqteyi-nəzərindən Amerikanın əsas rəqibi olan Çinlə qarşıdurmaya diqqət yetirmək mümkün olan reallığa baxır.

“Politico” nəşri NATO-dakı mənbələrə istinadən iddia edir ki, sentyabrda Pentaqon ABŞ-ın Avropadakı hərbi kontingentinin azaldılmasının məqsədəuyğunluğu ilə bağlı yekun hesabat hazırlayacaq. İndiki 100 min nəfərdən 70-60 minə endirilməsi nəzərdə tutulur. Pentaqonun rəhbəri Pete Hegseth artıq Latviya, Litva və Estoniyanın müdafiə nazirlərini əmin edib ki, onların ölkələrindəki Amerika hərbi varlığı azalmayacaq. Trampın Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin ABŞ-ın özü üçün deyil, ilk növbədə ABŞ-ın avropalı müttəfiqləri üçün problem olduğuna inanmasına baxmayaraq, o, Moskva ilə Kiyev arasında döyüşlərin həmin vaxta qədər dayanacağına inanmasa, genişmiqyaslı qoşunların ixtisarını planlaşdırmayacaq.

V.VƏLİYEV