Azərbaycan və Ermənistan cümə günü ABŞ prezidenti Donald Trampla görüş zamanı ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə onilliklər davam edən münaqişədən sonra ikitərəfli iqtisadi əlaqələri gücləndirəcək və münasibətlərin tam normallaşmasına doğru hərəkət edəcək sülh sazişi imzalayıblar. Cənubi Qafqaz ölkələri arasında razılaşmanın, ehtimal ki, Tramp administrasiyası üçün mühüm nailiyyəti var və bu, regionu öz təsir dairəsində görən Moskvanı narahat etməmiş olmaz. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Ağ Evdə görüşərkən prezident Donald Tramp ortada dayanmışdı. Tramp hər iki liderin əllərini sıxmaq üçün qollarını uzadarkən çox məmnun görünürdü.

Cənubi Qafqazdakı iki ölkə bir-biri ilə və ABŞ ilə əsas nəqliyyat marşrutlarını açacaq və ABŞ-a Rusiyanın regionda azalan təsirini ələ keçirməyə imkan verən müqavilələr imzalayıblar. Razılaşmaya Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu adlandırılacaq böyük tranzit dəhlizi yaradacaq saziş daxildir. Tramp marşruta onun adının verilməsini “mənim üçün böyük şərəfdir”, deyib. Yüksək səviyyəli administrasiya rəsmisi tədbirdən əvvəl jurnalistlərə bildirib ki, bu adı vermək təklifi ermənilərdən gəlib. Hər iki lider bildirib ki, irəliləyiş Tramp və komandası tərəfindən mümkün olub. “Prezident Tramp altı ayda möcüzə göstərdi”, – İlham Əliyev deyib. “Biz keçmişdə olandan daha yaxşı münasibət qurmaq üçün təməl qoyuruq”, – deyən Paşinyan razılaşmanı “əhəmiyyətli mərhələ” adlandırıb.

Tramp iki ölkə arasında münaqişənin nə qədər davam etdiyinə diqqət çəkib. “Otuz beş il döyüşdülər və indi onlar dostdurlar və uzun müddət dost olacaqlar” deyib. Bu marşrut Azərbaycanı və onun 32 kilometr uzunluğunda (20 mil) Ermənistan ərazisi ilə ayrılan Naxçıvan eksklavını birləşdirəcək. Azərbaycanın tələbi ilə əvvəllər də sülh danışıqları aparılıb. Əsas neft və qaz istehsalçısı olan Azərbaycan üçün marşrut həm də Türkiyəyə və oradan da Avropaya daha birbaşa əlaqə yaradır. Tramp marşrutu ziyarət etmək istədiyini bildirərək, “Oraya getməli olacağıq” deyib. “Ermənistan və Azərbaycan arasında davamlı sülhə necə baxırsınız” sualına Tramp “çox əminəm” deyib.

Ermənistan və Azərbaycan arasında 1980-ci illərin sonlarından, əsasən etnik ermənilərin yaşadığı Qarabağın Ermənistan silahlı qüvvələrinin dəstəyi ilə Azərbaycandan ayrılmasından sonra ziddiyyət yaranıb. Azərbaycan 2023-cü ildə bölgəyə tam nəzarəti ələ keçirib. Tramp deyib ki, Ermənistan və Azərbaycan bütün döyüşləri “əbədi” dayandırmağa, həmçinin səyahət, işgüzar və diplomatik əlaqələri açmağa söz veriblər. “Biz bu gün Qafqazda sülh bərqərar edirik”, – Əliyev deyib. “Biz müharibələr, işğal və qan tökülmələri ilə məşğul olaraq çox illər itirdik”.

Razılaşmaya ABŞ-ın Cənubi Qafqazdan keçən strateji tranzit dəhlizinə eksklüziv inkişaf hüquqları daxildir ki, bu da Ağ Evin fikrincə, enerji və digər resursların daha çox ixracını asanlaşdıracaq. Tramp bildirib ki, ABŞ enerji, ticarət və texnologiya, o cümlədən süni intellekt sahələrində əməkdaşlığı genişləndirmək üçün hər bir ölkə ilə ayrı-ayrı müqavilələr imzalayıb. O, Azərbaycan və ABŞ arasında müdafiə sahəsində əməkdaşlığa qoyulan məhdudiyyətlərin də aradan qaldırıldığını və bunun Moskvanı da narahat edə biləcəyini deyib.

Sülh razılaşması Cənubi Qafqazı, Rusiya, Avropa, Türkiyə və İranla qonşu olan, neft və qaz kəmərləri ilə kəsişən, lakin qapalı sərhədlər və uzun müddətdir davam edən etnik münaqişələrlə parçalanan enerji istehsal edən regionu dəyişdirə bilər.

İran sazişi “davamlı regional sülhə doğru mühüm addım kimi” alqışlayıb, lakin onun sərhədləri yaxınlığında “regionun təhlükəsizliyini və davamlı sabitliyini poza biləcək” hər hansı xarici müdaxiləyə qarşı xəbərdarlıq edib. X-də yayımlanan bəyanatda İran Xarici İşlər Nazirliyi Tehranın ikitərəfli kanallar və regional çərçivələr vasitəsilə hər iki ölkə ilə işləməyə hazır olduğunu bildirib.

Zəngəzur dəhlizi

Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın Zəngəzur vilayətindən keçməklə Azərbaycanın materik hissəsini onun eksklavı olan Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləşdirmək üçün nəzərdə tutulan nəqliyyat marşrutudur. Azərbaycan və Türkiyə tərəfindən güclü şəkildə dəstəklənən layihə regional əlaqənin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş böyük infrastruktur təşəbbüsüdür. Bununla belə, bu, həm də çox mübahisəli məsələ olaraq qalır, İran bu layihəyə qəti şəkildə müxalifətdədir.

Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyadakı Xüsusi İqtisadi Zonalar, eləcə də digər qonşu ölkələr arasında iqtisadi dəyərlərin asan tranzitini təmin edəcək. Orta Dəhliz bu regionlarda, eləcə də Aİ-nin maraqlarına uyğun olaraq iqtisadi əlaqələri gücləndirdi. Regional iqtisadi inkişafın və əməkdaşlığın əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi Orta Dəhliz Aİ-nin yüksələn ticarət assosiasiyaları və bu məkanda iqtisadi iştirakını qarşılayacaq.

Marşrut və tikinti planları

Nəzərdə tutulan qırx üç kilometrlik dəhliz Ermənistanın Zəngəzur vilayətindən keçərək Azərbaycanın Horadiz şəhəri ilə Naxçıvan arasında mühüm əlaqə rolunu oynayacaq. Azərbaycan tərəfdən dəhliz Horadiz-Ağbənd nəqliyyat magistralına və dəmir yolu şəbəkəsinə birləşdiriləcək. Türkiyə tərəfdən isə o, Naxçıvan-İğdır-Qars dəmir yolu və avtomobil yolu ilə birləşdirilərək Anadoluya və onun hüdudlarından kənara birbaşa quru yolu təmin edəcək. Azərbaycan artıq infrastrukturun öz hissəsinin inkişaf etdirilməsi, müasir avtomobil yollarının və Ermənistan sərhədinə qədər uzanan dəmir yolu xətlərinin çəkilişində mühüm irəliləyiş əldə edib. Layihə strateji cəhətdən Azərbaycanın regional ticarət yollarını genişləndirmək və öz eksklavını milli iqtisadiyyatla inteqrasiya etmək üçün daha geniş səyləri ilə əlaqələndirilir. Əksinə, Ermənistan bununla bağlı heç bir tikinti səyi göstərməyib və dəhlizə qarşıdır.

Ermənistanın müqavimətinə cavab olaraq Azərbaycan İrandan keçməklə, adətən “Araz dəhlizi” adlandırılan alternativ tranzit marşrutu yaratmaq səylərini gücləndirib. Bu təşəbbüsə Azərbaycanın materik hissəsi ilə İran ərazisi ilə Naxçıvan arasında maneəsiz tranziti asanlaşdıracaq yeni avtomobil və dəmir yolu əlaqələrinin tikintisi daxildir. Layihə Zəngəzur dəhlizinə uyğun alternativ kimi rəğbət qazanıb, həm Azərbaycan, həm də İran rahat əlaqəni təmin etmək üçün infrastrukturun təkmilləşdirilməsi üzərində işləyir. “Araz dəhlizi”nin inkişafı Azərbaycanın regionda və onun ətrafında geosiyasi gərginliyin kəskinləşməsi fonunda strateji mobillik və iqtisadi dayanıqlığa nail olmaq əzmini vurğulayır. O, həmçinin gələcəkdə Cənubi Qafqazın iqtisadi və siyasi mənzərəsini formalaşdırmağa davam edəcək nəqliyyat marşrutlarını qurmaq və onlara nəzarət etmək üçün daha geniş regional mübarizəni vurğulayır.

İqtisadi və strateji vəd

Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqaz və onun hüdudlarından kənarda mühüm iqtisadi və strateji çəkiyə malikdir. Layihə logistika infrastrukturunu təkmilləşdirmək, nəqliyyat xərclərini azaltmaq və Azərbaycan ilə Naxçıvan arasında səyahət vaxtını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaqla Azərbaycanın Türkiyə və Avropa ilə ticarətini genişləndirmək məqsədi daşıyır. Yükdaşımaların daha səmərəli daşınmasını asanlaşdırmaqla dəhliz Azərbaycanın tranzit qovşağı kimi mövqeyini gücləndirəcək və onun daha geniş iqtisadi diversifikasiya səylərinə töhfə verəcək. Belə bir genişlənmə kənd təsərrüfatı, istehsal və logistika kimi sektorları əhatə edərək, Azərbaycanın enerji ixracından indiki asılılığını azaldar. Bundan əlavə, quru əlaqəsinin təkmilləşdirilməsi Bakı və Naxçıvan arasında hava nəqliyyatından asılılığı azaldacaq, əhəmiyyətli xərclərə qənaət edəcək və regional inkişaf təşəbbüslərini gücləndirəcək.

Azərbaycandan kənarda dəhlizin regional əlaqə üçün dərin təsirləri olacağı gözlənilir. Bu, Çin, Mərkəzi Asiya və Avropanı birləşdirən, getdikcə həyati əhəmiyyət kəsb edən ticarət marşrutu olan Orta Dəhliz təşəbbüsünün təməl daşıdır. Dəhliz geosiyasi gərginliklər, xüsusən də Rusiya-Ukrayna münaqişəsi səbəbindən əhəmiyyətli fasilələrlə üzləşmiş şimal ticarət yollarına mühüm alternativ rolunu oynayır. Layihə Asiya və Avropa arasında daşınan mallar üçün etibarlı keçid təklif etməklə, qlobal təchizat zəncirlərində Cənubi Qafqazın rolunu yüksəltməyi vəd edir. Bu artan səmərəlilik Mərkəzi Asiya ölkələrinə Avropa bazarlarına daha problemsiz daxil olmaq və onları qlobal iqtisadiyyata daha da inteqrasiya etmək imkanı verəcək. Bundan əlavə, Orta Dəhlizin inkişafı türk dünyası daxilində iqtisadi əməkdaşlığın artan tendensiyası, Azərbaycan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya respublikaları arasında ticarət və investisiya əlaqələrinin gücləndirilməsi ilə uzlaşır. Beləliklə, Zəngəzur dəhlizi təkcə regional infrastruktur layihəsi deyil, həm də müxtəlif qitələrdə iqtisadi mənzərələri yenidən formalaşdıra biləcək daha geniş, transformativ təşəbbüsün bir hissəsidir.

V.VƏLİYEV