Müasir dövrdə qloballaşma, texnologiyanın sürətli inkişafı və əmək bazarının dəyişən tələbləri insanların iş və şəxsi həyat balansına təsir göstərən əsas amillərdəndir. İş vaxtının uzanması, “hər zaman onlayn” iş mədəniyyəti və yüksək peşə tələbləri bir çox hallarda ailə münasibətlərinin keyfiyyətini zəiflədərək psixoloji gərginlik yaradır.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

Araşdırmalar göstərir ki, iş yükünün çox olması ailədaxili ünsiyyətin azalmasına, emosional uzaqlaşmaya və konfliktlərin artmasına səbəb ola bilər. Eyni zamanda, ailə öhdəlikləri ilə iş öhdəlikləri arasında balansın pozulması həm iş performansına, həm də şəxsi həyatın məmnunluq səviyyəsinə mənfi təsir edir.

Balansı pozan əsas faktorlar:

Uzun iş saatları – Həftəlik iş saatının normadan çox olması ailə ilə keçən vaxtı azaldır.

Rəqəmsal bağlılıq – İş saatı bitdikdən sonra da e-poçt, zəng və mesajlarla iş prosesinin davam etməsi.

Sabit olmayan iş qrafiki – Növbəli və dəyişkən qrafik ailə planlaşdırmasını çətinləşdirir.

Peşə və karyera təzyiqi – Müvəffəqiyyət və yüksəliş üçün şəxsi həyatın ikinci plana keçməsi.

Müsbət balans üçün strategiyalar:

İşə aid texnologiyalardan müəyyən saatdan sonra uzaqlaşmaq (“digital detox”).

İş qrafikinin ailə fəaliyyətlərinə uyğunlaşdırılması.

Ailə daxilində keyfiyyətli vaxt konsepsiyasının tətbiqi.

İş yerlərində “iş və həyat balansı” siyasətlərinin təşviqi (fleksibil iş qrafiki, evdən işləmə imkanı).

Bu mövzu həm fərdi psixologiya, həm də sosial siyasət baxımından aktualdır, çünki iş–həyat balansının qorunması yalnız fərdi məmnunluğu deyil, həm də cəmiyyətin sosial sabitliyini təmin edən amillərdən biridir.

İş və şəxsi həyat balansı: müasir iş rejiminin ailə münasibətlərinə təsiri

İş və şəxsi həyat balansı — insanın peşə öhdəlikləri ilə ailə və fərdi maraqları arasında harmoniyanı qoruma səviyyəsini ifadə edir. Müasir əmək bazarında rəqabət və texnoloji inkişaf işin intensivliyini artırmış, nəticədə ailə münasibətləri və sosial həyatın keyfiyyətinə təsir güclənmişdir.

Beynəlxalq statistik mənzərə

Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (ILO) 2024-cü il hesabatına görə:

Avropa İttifaqı ölkələrində orta iş həftəsi 37–39 saatdır. Yaponiya və Cənubi Koreyada iş saatlarının uzunluğu “işçi yanması” (burnout) hallarının artmasına səbəb olur. Skandinaviya ölkələri (xüsusilə İsveç və Norveç) qısaldılmış iş həftəsi modeli tətbiq edərək iş–həyat balansı göstəricilərində ən yüksək nəticələrə nail olublar.

Azərbaycanda vəziyyət

Azərbaycan qanunvericiliyinə görə həftəlik normativ iş vaxtı 40 saatdır. Lakin qeyri-rəsmi statistikalar göstərir ki, bəzi sahələrdə (məsələn, ticarət, tikinti, xidmət sektoru) işçilərin həftəlik iş saatı 50–60 saata qədər uzanır.

Dövlət Statistika Komitəsinin 2023-cü il hesabatında, respondentlərin 42%-i ailəsi ilə kifayət qədər vaxt keçirə bilmədiyini bildirib. Şəhər mühitində yaşayanların iş yükü kənd yerlərində yaşayanlardan daha yüksəkdir. “Onlayn bağlılıq” (iş saatı bitdikdən sonra da zəng və mesajlara cavab vermək) mədəniyyəti getdikcə geniş yayılır.

Ailə münasibətlərinə təsir

Ünsiyyətin azalması: Uzun iş saatları ailə üzvləri arasında qarşılıqlı əlaqəni zəiflədir.

Emosional uzaqlaşma: Fiziki yaxınlıq olsa da, emosional paylaşım azalır.

Uşaq tərbiyəsinə təsir: Valideynlərin az vaxt ayırması uşaqlarda emosional dəstək çatışmazlığı yarada bilər.

Stressin ötürülməsi: İşdə yaranan gərginlik ailə mühitinə daşına bilir.

Beynəlxalq təcrübədən həll yolları

Fleksibil iş qrafiki (Almaniya, Niderland təcrübəsi) — iş saatlarının fərdi ehtiyaclara uyğun tənzimlənməsi.

4 günlük iş həftəsi (İslandiya və BƏƏ nümunəsi) — məhsuldarlığın artması və işçi məmnuniyyətinin yüksəlməsi.

Uzaqdan iş imkanı (pandemiya sonrası model) — ailə ilə daha çox vaxt keçirmək imkanı.

İşçi rifahı proqramları — psixoloji dəstək, ailəvi tədbirlər, övlad baxımı dəstəyi.

Azərbaycanda tövsiyələr

Əmək Məcəlləsinə “fleksibil iş” anlayışının daha geniş tətbiqi.

Dövlət və özəl sektorda “iş–həyat balansı” siyasətlərinin hazırlanması.

Rəqəmsal bağlılıq mədəniyyətinə məhdudiyyətlər (məsələn, iş saatı bitdikdən sonra məcburi onlayn mövcudluğun ləğvi).

Ailə psixologiyası və işçi rifahı mövzularında maarifləndirici kampaniyalar.

İş və şəxsi həyat balansının qorunması yalnız fərdi rifahın deyil, həm də milli sosial sabitliyin vacib şərtidir. İşçilərin fiziki və emosional sağlamlığının qorunması ailə münasibətlərinin möhkəmlənməsinə, sosial həmrəyliyin artmasına və məhsuldarlığın yüksəlməsinə gətirib çıxarır.

Ayşən Vəli