“Əmək bazarında texnologiyanın, avtomatlaşdırmanın və süni intellektin sürətli inkişafı nəticəsində bəzi peşələr və bacarıqlar yaxın 5 ildə ya tamamilə sıradan çıxa bilər, ya da ciddi şəkildə transformasiyaya məruz qalacaq. Bu dəyişikliklərə səbəb yalnız texnoloji tərəqqi deyil, eyni zamanda iqtisadi optimallaşdırma, sosial ehtiyacların dəyişməsi və insan resurslarının daha səmərəli istifadəsi ilə bağlıdır. Aşağıda sıradan çıxma riski yüksək olan sahələri və bu dəyişimin səbəblərini təhlil edək”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.

Kamran Əsədov sözlərinə belə davam edib: “Birinci növbədə təkrar olunan, standartlaşdırılmış və aşağı səviyyəli rutin işlər yüksək risk altındadır. Məsələn, kassir və satış məntəqəsi operatorları artıq bir çox ölkədə avtomatlaşdırılmış ödəniş sistemləri ilə əvəzlənir. McKinsey Global Institute-un 2023-cü il hesabatına görə, bu sahədə avtomatlaşdırma potensialı 97%-ə qədərdir. Azərbaycanda da özünəxidmət aparatlarının və onlayn ticarətin artması bu tendensiyanı yaxın illərdə daha da aktuallaşdıracaq.

Əmək müqavilələri və sənəd dövriyyəsi ilə məşğul olan ənənəvi katib və ofis menecerləri artıq avtomatlaşdırılmış sənəd idarəetmə sistemləri və generativ süni intellekt (məsələn, ChatGPT, Copilot və s.) vasitəsilə əvəz olunmağa başlayıb. Bu sistemlər e-poçt yazmaq, hesabat hazırlamaq, görüşləri planlaşdırmaq və hətta ilkin hüquqi sənədləri formalaşdırmaq qabiliyyətinə malikdir. Bu sahədə çalışanlar üçün yeni bacarıqlar – məsələn, proqram təminatı ilə işləmə və proseslərin idarə edilməsi – tələb olunacaq.

Ənənəvi sürücülük peşələri, xüsusilə taksi və yükdaşıma sahəsində çalışanlar da transformasiya riski altındadır. ABŞ və Çin başda olmaqla bir çox ölkədə sürücüsüz avtomobillər artıq real sınaqdan keçir və bu texnologiyanın kommersiyalaşdırılması prosesindədir. Azərbaycan hələ bu mərhələdən uzaqdır, amma süni intellektlə işləyən marşrut optimallaşdırma sistemləri və logistika texnologiyaları bu sahədə çalışanların sayını əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər.

Klassik bank xidməti işçiləri, xüsusilə müştəri xidmətində çalışan kassirlər, mühasiblər və məlumat verənlər də risk altındadır. Rəqəmsal bankçılığın artması, mobil ödənişlərin yayılması və chatbot xidmətlərinin inkişafı artıq bir çox bankda işçi ehtiyacını azaldıb. Əgər bu gün müştəri ilə əlaqə insan üzərində qurulursa, 5 il sonra bu işlərin əksəriyyəti süni intellekt sistemləri ilə əvəz olunacaq.

Mətbuat və informasiya yayımı sahəsində texniki redaktor və qəzet distribütoru kimi vəzifələr də yox olmaq üzrədir. Ənənəvi çap mediası sürətlə sıradan çıxır və onun yerini onlayn platformalar tutur. Süni intellekt artıq mətnlər, başlıqlar, hətta xəbərlər də yaza bilir. Jurnalist peşəsi tam yox olmasa da, onun texniki yardımçı elementləri – korrektə, sadə xəbər kompilyasiyası və arxiv işi – avtomatlaşacaq.

Ənənəvi tərcümə xidmətləri, xüsusilə sadə və ümumi sənədlərin tərcüməsi, artıq Google Translate, DeepL kimi alqoritmlər tərəfindən yüksək dəqiqliklə yerinə yetirilir. Müəyyən dillərdə kontekstual tərcümə artıq insan səviyyəsinə yaxınlaşdırılıb. Yalnız hüquqi, ədəbi və ya texniki mətnlərin tərcüməsi hələ insan tərcüməçiyə ehtiyac duyur, lakin bu sahədə də süni intellekt köməkçi vasitə kimi dominant mövqeyə yüksəlir.

Bu dəyişikliklərin fonunda əmək bazarında iki vacib tendensiya formalaşır: birincisi, texnoloji vasitələrlə işləmə bacarığı olmayan peşələr sıradan çıxır; ikincisi, “sadə əməyin” tələbi azalır, amma kreativlik, analitik düşüncə, emosional intellekt, idarəetmə, proqramlaşdırma, məlumat analitikası kimi bacarıqlar daha çox tələb olunur. Ona görə də bu sahələrdə çalışan insanlar üçün ən rasional yanaşma – bacarıqların yenilənməsi, yeni sahələrdə ixtisaslaşma və dəyişən reallığa adaptasiya olunmaqdır. Azərbaycanda bu dəyişiklikləri qabaqlamaq üçün təhsildə STEM, rəqəmsal savadlılıq və peşə bacarıqlarına yönəlmiş reformalar əsas prioritetlərdən biri olmalıdır. Çünki sıradan çıxacaq peşələrin arxasınca getmək deyil, gələcəkdə yaranacaq ehtiyaclara hazır olmaq strateji üstünlük verəcək”.

Ayşən Vəli