Ermənistan və Azərbaycan liderlərinin Əbu-Dabi görüşü regionda sülhün təməlini qoydu

Ermənistan və Azərbaycan hakimiyyəti arasında ən yüksək səviyyədə ilk birbaşa danışıqlar Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində (BƏƏ) baş tutub. Əvvəllər dövlət başçıları yalnız müxtəlif beynəlxalq sammitlərdə görüşürdü. Tərəflər 5 saat ərzində sülh müqaviləsinin imzalanmasını müzakirə ediblər, mətni hələ mart ayında razılaşdırılıb. Ciddi praktiki nəticə əldə olunmasa da, görüş faydalı oldu. Qarşıdan gələn hadisə bir gün əvvəl məlum oldu. Üstəlik, nə Bakı, nə də İrəvan əvvəllər belə bir şeyə eyham vurmayıblar. Ermənistanın baş nazirinin mətbuat katibi Nazeli Baqdasaryan Nikol Paşinyanın planlarından danışıb, sanki heç bir xüsusi heç nə planlaşdırılmayıb.

Hökumət başçısının BƏƏ rəhbərinə “Sülh yollarının kəsişməsi” ideyası barədə danışacağı və qonşunu yenidən fikir ayrılığı yaratmamağa inandırmağa çalışacağı ilə bağlı adi iş səfərin olacağı deyilirdi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev də danışıqlardan əvvəl sensasiyanın, yaxud bu qədər irəli gediləcəyi barədə önəmli hadisələrin olacağı fikrini kimsə ilə bölüşməmişdi. Azərbaycan mediasının xəbər lentinə nəzər salsaq, tədbir ərəfəsində Paşinyanla görüşün mövzusu BƏƏ ilə hərtərəfli iqtisadi tərəfdaşlıq sazişinin imzalanmasından daha vacib deyildi.

Düzdür, danışıqların fonu hələ də ciddi bir şeyin hazırlandığını göstərirdi. Belə ki, Paşinyan iyunun 20-də İstanbulda daha əvvəl İlham Əliyevi qəbul edən Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşüb. Hətta o zaman erməni KİV-ləri Cənubi Qafqaz respublikalarının rəhbərlərinin Ankaranın vasitəçiliyi ilə fürsətdən istifadə edib dərhal sülh müqaviləsi bağlaya biləcəklərini, lakin heç görüşmədiklərini yazırdılar. Lakin Ərdoğanın dediyi kimi, Ermənistan hakimiyyəti Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsində daha çox çeviklik nümayiş etdirməyə başlayıb. Türkiyə Prezidenti vurğulayıb ki, bu layihə bütün Cənubi Qafqazın rifahına gətirib çıxaracaq, lakin ilk növbədə Yerevan və Bakı sülh barədə razılığa gəlməlidir.

… Paşinyanla İlham Əliyev arasında danışıqlar iyulun 10-da səhər tezdən başlayıb. Əvvəlcə geniş tərkibdə danışıqlar aparılıb. Bakını prezidentdən başqa, baş nazirin müavini Şahin Mustafayev, xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov, Prezident Administrasiyasının Xarici siyasət məsələləri şöbəsinin müdiri Hikmət Hacıyev və Prezidentin xüsusi tapşırıqlar üzrə xüsusi nümayəndəsi Elçin Əmirbəyov təmsil ediblər. Paşinyan görüşə xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan, baş nazirin müavini Mher Qriqoryanı, Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryanı və parlamentin sədr müavini Ruben Rubinyanı gətirib. Bu formatda onlar iki saata yaxın sülh müqaviləsinin imzalanmasını müzakirə ediblər, sonra Ermənistan və Azərbaycan başçıları tək qalıblar. Onlar daha 40 dəqiqə danışıblar, bundan sonra komandaları yanlarına qayıdıb və bir saat sonra yenidən tək qalıblar.

Nəticədə, Azərbaycan mediasının bəyan etdiyi kimi, beş saata yaxın davam edən danışıqlar “çox konstruktiv atmosferdə” keçib. Ermənistanın iqtidaryönlü mediası onları “pozitiv və hətta uğurlu” adlandırıb. Azərbaycanın mediasının məlumatına görə, tərəflər digər məsələlərlə yanaşı, sərhədin delimitasiyası, Zəngəzur dəhlizinin açılması və inkişafı, həmçinin sülh müqaviləsinin paraflanması ilə bağlı məsələləri müzakirə ediblər.

Lakin Ermənistan və Azərbaycan Xarici İşlər nazirliklərinin rəsmi açıqlamaları daha təmkinli olub. Onlar yalnız sərhədlərin delimitasiyası və qarşılıqlı etimadı gücləndirmək üçün tədbirlərdən danışıblar. Həmçinin, Paşinyan və Əliyevin komandaları həm müxtəlif işçi qrupları səviyyəsində, həm də daha yüksək səviyyədə əlaqələri davam etdirmək barədə razılığa gəliblər. Eyni zamanda, Ermənistan və Azərbaycan başçıları danışıqlarla bağlı təəssüratlarını bölüşmək üçün mediaya getməyiblər.

Bununla belə, bəzi şeylər onların şərhləri olmadan da nəzərə çarpırdı. Səhər erməni və azərbaycanlı siyasətçilər gülümsəyib, həvəslə əl sıxıblarsa, görüşdən sonra daha ciddi görkəm alıblar. Deməli, daha önəmli məsələlər razılaşdırılıb. İlham Əliyev danışıqlar zalını Azərbaycan nümayəndə heyətinin digər üzvləri onunla birgə tərk edib. Paşinyan isə zaldan yavaş-yavaş çıxıb gedib və sanki alnının tərini silmək üçün əlinə imkan düşmüşdü. Eyni zamanda, erməni lider bir istiqamətə, silahdaşları isə başqa istiqamətə gediblər.

Məlum olduğu kimi, İrəvan Azərbaycanla tezliklə sülh müqaviləsi bağlamaq istəyir və iddia edir ki, sənədin mətni razılaşdırıldıqdan sonra buna heç bir maneə ola bilməz. Bununla belə, Bakı bir neçə ilkin şərt irəli sürür: Ermənistan Konstitusiyasının preambulasında ərazi iddiaları bəhanəsi ilə dəyişdirilməsi və ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılması. Paşinyan özü də Əsas Qanunun dəyişdirilməsinin əleyhinə deyil, lakin bunun üçün onun qələbəsini təmin edən referendum keçirmək lazımdır. Minsk qrupuna gəlincə, Ermənistan hökuməti onun buraxılmasına razıdır, lakin sülh müqaviləsi bağlanandan sonra.

MDB Ölkələri İnstitutunun Ermənistan bölməsinin rəhbəri Aleksandr Markarov BƏƏ-dəki görüşün ABŞ-ın marağı səbəbindən baş tuta biləcəyini istisna etməyib. “Dövlət katibi Marko Rubio Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin imzalanmasının tərəfdarı olduğunu bildirib. Şayiələrə görə, ABŞ Zəngəzur dəhlizinə nəzarəti ələ keçirmək istəyir və Ermənistan hakimiyyəti buna qarşı deyil”, – ekspert bildirib.

Markarov onu da qeyd edib ki, Paşinyan hökuməti əvvəllər razılaşdırılmış sülh müqaviləsini imzalamağa hazırdır, lakin Azərbaycanın bunda nə dərəcədə maraqlı olduğu hələ məlum deyil. Eyni zamanda o, Bakının təkcə Konstitusiyanın və Minsk Qrupunun tələblərini ilkin şərt kimi irəli sürdüyünə diqqət çəkib. Məsələn, Azərbaycan hakimiyyəti 300 minə yaxın azərbaycanlı qaçqının Ermənistana qaytarılmasından danışır. “Sülh müqaviləsinin imzalanması Azərbaycanı Ermənistanla üstünlüklər barədə danışıqlar aparmaq üçün bir sıra imkanlardan məhrum edə bilər. Xüsusilə, bu, təkcə ikitərəfli münasibətlərə deyil, həm də ümumən Orta Dəhliz və digər qlobal layihələrə bağlı ideyaların inkişafına aid ola bilər”, – Markarov bildirib.

Buna baxmayaraq, o, BƏƏ-də aparılan danışıqların uğursuz olduğuna inanmır. Əksinə, tərəflər beş saat tərcüməçilərsiz danışıblarsa, deməli, onların müzakirə edəcəkləri bir şey var idi.

Cənubi Qafqaz Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Fərhad Məmmədov qeyd edib: “Hər iki tərəf vurğuladı ki, onlar nəinki fikir mübadiləsi aparıb, həm də konstruktiv müzakirələr aparıblar.

Əbu-Dabidə nələr müzakirə olundu?

Bakı ilə İrəvan arasında dayandırılmış sülh prosesi nəhayət ki, ölü nöqtədən çıxıb: iyulun 10-da Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Əbu-Dabidə danışıqlar aparıblar. Görüşün əsas mövzusu hələ mart ayında razılaşdırılan, lakin Azərbaycan tərəfinin əlavə tələblərinə görə hələ də imzalanmayan sülh müqaviləsi olub. Liderlər heç bir konkret razılaşma əldə etməyiblər, lakin dialoqu davam etdirmək barədə razılığa gəliblər. Məqsəd sənədi ilin sonuna qədər imzalamaqdır.

Uzun müddət Bakı-İrəvan təmasları Rusiya və ya Avropa platformalarında baş tuturdu, lakin 2023-cü ildə Azərbaycan tərəfi Qərbdə danışıqların davam etdirilməsinin əleyhinə çıxış etdi, mahiyyətcə ABŞ və Avropanı ermənipərəst mövqedə ittiham etdi. İki Cənubi Qafqaz respublikası ilə Rusiya Federasiyası arasında da münasibətlər kifayət qədər gərginləşib. Nəticədə liderlər səviyyəsində danışıqlar İrəvan və Bakı ilə əməkdaşlığı fəal şəkildə inkişaf etdirən, lakin regionda ciddi geosiyasi maraqları olmayan ölkədə – BƏƏ-də baş tutub.

İyulun 10-da səhər Ermənistan və Azərbaycan xarici işlər nazirləri Ararat Mirzoyan və Ceyhun Bayramov, həmçinin baş nazirin müavinləri Mher Qriqoryan və Şahin Mustafayevin iştirakı ilə Ermənistan və Azərbaycan nümayəndə heyətlərinin geniş tərkibdə görüşü baş tutub. Bir neçə saat sonra nümayəndə heyətinin üzvləri otağı tərk etdilər və liderlərin görüşü təkbətək formatda davam etdi. Ümumilikdə danışıqlar beş saat davam edib.

Danışıqlardan sonra Azərbaycan və Ermənistan Xarici İşlər nazirlikləri birgə bəyanatla çıxış ediblər və orada münasibətlərin normallaşdırılması üçün tərəflər arasında ikitərəfli dialoqun səmərəliliyindən bəhs edilib. Liderlər gələcək birbaşa təmaslar barədə razılığa gəliblər və dövlət komissiyalarına sərhədlərin delimitasiyası üzrə işi davam etdirməyi tapşırıblar. Xarici işlər nazirlikləri təfərrüatlara varmadan görüşdə ikitərəfli münasibətlərin “müxtəlif aspektləri”nin müzakirə edildiyini qeyd ediblər.

İlham Əliyev və Nikol Paşinyan Bakı və İrəvan sülh müqaviləsi layihəsinin 17 maddəsini razılaşdırdıqdan təxminən dörd ay sonra görüşüblər. Münaqişənin həllində 30 ildən çox davam edən mühüm irəliləyiş, demək olar ki, dərhal sazişin şərtləri ilə bağlı uzun sürən mübahisəyə çevrilib. Ermənistan müqavilənin imzalanması üçün yeri və vaxtı indi seçməyə hazırdır, lakin Azərbaycan iki ilkin şərti yerinə yetirməkdə israrlıdır: ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılması və Ermənistan konstitusiyasının dəyişdirilməsi. Birinci halda, kompromis həll yolu artıq təklif olunub. İrəvan elə həmin gün sülh sazişinin imzalanmasının və həmsədrləri – Rusiya, ABŞ və Fransanın qarşılıqlı fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra 2022-ci ildən fəaliyyəti faktiki olaraq dayandırılan ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılmasının tərəfdarıdır.

Ermənistan konstitusiyasına gəlincə, problemin xüsusilə qısa müddətdə həlli daha problemli görünür. Ölkənin əsas qanununda 1990-cı il İstiqlal Bəyannaməsinə istinad var və orada “Ermənistan SSR-nin və Dağlıq Qarabağın birləşdirilməsi haqqında” qətnamənin adı çəkilir. Azərbaycan bu bəndi ərazi iddiası hesab edir və onun çıxarılmasını tələb edir. Nikol Paşinyan dəfələrlə bildirib ki, özü də konstitusiyanın dəyişdirilməsini zəruri hesab edir. Eyni zamanda o, təkid edir ki, söhbət Azərbaycanın tələblərindən deyil, “yeni geosiyasi şəraitdə ölkənin həyat qabiliyyətini” təmin etmək istəyindən gedir.

Bu məntiq baş nazirin irəli sürdüyü “real” deyil, “tarixi Ermənistan” anlayışına uyğun gəlir ki, bu da artıq ölkəyə aidiyyatı olmayan məsələlərin rədd edilməsini nəzərdə tutur. Nikol Paşinyanın anlayışına görə, bunlara Azərbaycanın 2023-cü ilin sentyabrında nəzarəti əldə etdiyi Qarabağ problemi də daxildir. 2026-cı ildən əvvəl baş tutmayacaq əsas qanunun dəyişdirilməsi üçün referendum tələb olunacaq. Eyni zamanda, mayın sonunda Nikol Paşinyan hətta bəyan edib ki, əgər respublikanın Konstitusiya Məhkəməsi Azərbaycanla sülh sazişinin konstitusiyaya zidd olmadığı barədə qərar qəbul edərsə, sazişin ratifikasiyaya göndərilməsinə “heç bir maneə olmayacaq”. Bundan əlavə, sülh sazişinin mətni dərc edilməsə də, məlumdur ki, bəndlərdən birində onun müddəalarının milli qanunvericilikdən üstünlüyü nəzərdə tutulmalıdır. Lakin Bakı bu arqumentlə razılaşmayıb.

Bundan əlavə, sülh müqaviləsinin mətninə daxil edilməyən məsələ problemli olaraq qalır: nəqliyyat kommunikasiyalarının blokunun açılması. Azərbaycan ölkənin qərb rayonlarını öz eksklavı olan Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləşdirəcək Zəngəzur nəqliyyat dəhlizinin açılmasını tələb edir. 2020-ci ilin noyabrından Ermənistan, Azərbaycan və Rusiyanın üçtərəfli bəyanatına əsasən, FTX sərhəd xidməti regionda nəqliyyat kommunikasiyalarına nəzarət etməlidir. Amma Ermənistan alternativ nəqliyyat layihəsi (“Dünyanın kəsişməsi”) təklif etdi ki, bu layihə çərçivəsində bütün infrastruktur Rusiyanın iştirakı olmadan keçdiyi ölkələrin: Ermənistan, Azərbaycan, Türkiyə, İranın suverenliyi və yurisdiksiyası altında fəaliyyət göstərəcək. Eyni zamanda, Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan iyulun əvvəlində Ankarada Nikol Paşinyanla görüşdən az sonra Ermənistanın bu məsələdə güzəştə getməyə hazır olduğuna eyham vurmuşdu. Türkiyə liderinin sözlərinə görə, İrəvan “iqtisadi inteqrasiya maraqlarına əsaslanan” yanaşmaya riayət etməyə başlayıb. Nikol Paşinyan özü hələ ki, Ermənistan tərəfinin hər hansı yeni yanaşmasından danışmayıb.

Bu və ya digər şəkildə sülh müqaviləsinin imzalanması perspektivləri hələ də bəlli deyil. İlham Əliyev və Nikol Paşinyan arasında danışıqların gedişi ilə tanış olan mənbə bildirib ki, liderlər ilin sonuna qədər sazişin imzalanması üçün sülhün əldə olunmasına maneələri aradan qaldırmaq istəyirlər. Lakin tərəflər rəsmi olaraq hər hansı təxmini tarix açıqlamayıblar. Bu arada Kreml Ermənistan və Azərbaycan liderləri arasında aparılan danışıqları alqışlayıb. Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov jurnalistlərə deyib: “Belə bir sazişin imzalanması regiona proqnozlaşdırıla bilən, sabitlik və sülh əlavə edəcək çox mühüm amil olacaq. Biz bu prosesi tam dəstəkləyirik”.

V.VƏLİYEV